Noord-Holland zonder Dijken

De geschiedenis van Noord-Holland wordt gekenmerkt door de voortdurende dreiging van water en de strijd ertegen. Polders, slootjes en dijken: het typisch Noord-Hollandse landschap toont hoe de mens al eeuwenlang probeert het water onder controle te krijgen.

Strijd tegen het water beslecht?

Pas tegen het jaar 1000 zouden de mensen opnieuw de veengebieden intrekken. Het risico van overstromingen was nog altijd levensgroot. Door ontginning en inklinking werd dit ook niet kleiner. Naast afwateringssloten en terpen, kwamen er nu dammen en dijken die het water van de zee, de rivieren en de vele meren tegen moesten houden. Dat lukte niet altijd. Door stormvloeden en slecht dijkonderhoud stonden regelmatig grote stukken van Noord-Holland blank. Een van de oplossingen was de inpoldering van de meren. Deze meren hadden soms het formaat gekregen van een kleine binnenzee. Met behulp van molens en – vanaf de negentiende eeuw – stoom- en elektrische gemalen werd het grootste deel van de meren drooggemaakt. Zo verdwenen de Beemster, de Schermer, de Haarlemmermeer. Bijkomend voordeel was dat er nieuw land ontstond dat voor de landbouw gebruikt kon worden. De komst van de Afsluitdijk begin twintigste eeuw, temde ook de verwoestende kracht van de Zuiderzee. Waakzaamheid blijft echter geboden. Noord-Holland kent in principe nog altijd dezelfde drassige, slappe grond als duizend jaar geleden. En de stijging van de zeespiegel is een bron van aanhoudende zorg.

Noord-Hollandse landschap

De 17de-eeuwse filosoof Descartes zei het al: “God schiep de aarde, maar de Hollanders schiepen Holland.” Noord-Holland is door mensenhanden aangelegd. Alleen het Gooi, als uitloper van de Utrechtse heuvelrug, en de duingebieden kennen nog wat ongerepte stukjes natuur. Al sinds de middeleeuwen maalden Noord-Hollanders talloze meren droog en veranderden deze in groene polders. Het land is hierdoor een lappendeken van geometrische kavels, begrensd door kaarsrechte afwateringsslootjes en beschermd door lange dijken.

Ontstaan Noord-Hollandse landschap

De zee heeft het Noord-Hollandse land voortdurend bedreigd. Tegelijkertijd heeft de zee ook gezorgd voor het ontstaan van dit land. Na de laatste IJstijd, ongeveer 10.000 jaar geleden, steeg de temperatuur in hoog tempo. Hierdoor liep een groot deel van het droogliggende Noordzeebekken vol met smeltwater. Na 3000 voor Christus rees de zeespiegel minder snel. Vanaf de zandplaten voor de kust voerden water en wind grote hoeveelheden zand aan. De grote rivieren lieten klei en zand achter. Er vormden zich strandwallen met daarop duinen. Daarachter kwamen grote strandmeren (lagunes) en wadden. Door de aanvoer van zoet rivier- en regenwater groeiden hier grote hoeveelheden veen. Tussen de Noordzee en de afzettingen uit het Pleistoceen (geologisch tijdsvak) – het Gooi is daar onderdeel van – kwamen uitgestrekte en onbegaanbare veenkussens. Op de plaatsen waar door ‘verlanding’ het water uit rivier en zee niet meer doordrong, kwam hoogveen. Zo’n gebied bestond uit relatief droge beboste stukken met daartussen drassige plekken. Door de veenkussens heen liepen veenstroompjes. Deze kwamen uit op de grotere rivieren. Zo was de Amstel verbonden met het Oer-IJ, dat bij Castricum in zee uitmondde. Deze monding zou geleidelijk dichtslibben, waardoor de afwatering van het Oer-IJ naar het oosten toenam. Het Flevomeer – een klein zoet binnenmeer – zou mede hierdoor vanaf de achtste eeuw veranderen in het veel grotere Almere, de voorloper van de Zuiderzee.

Strijd tegen het water in Noord-Holland

In augustus 2010 is Rijkswaterstaat begonnen met het storten van 3 miljoen kubieke meter zand voor de kust van Bergen aan Zee en Egmond aan Zee. Door de stijging van de zeespiegel komt de kust in gevaar. Het werk zal in mei 2011 gereed zijn. Dankzij het extra zand stijgt de zeebodem, worden de golven gebroken en de strandafslag tegengegaan. Zo blijft de Noordzeekust intact. De geschiedenis van Noord-Holland is getekend door de voortdurende dreiging van water. Aan de ene kant door de zee, die de provincie aan drie kanten omringt. Aan de andere kant door het vele water binnen Noord-Holland. Sinds de eerste bewoning voeren inwoners een voortdurende strijd tegen de vele dreigende overstromingen en verzakkingen.

Bewoning van Noord-Holland

In het Gooi zijn resten gevonden van Neanderthalers. Dat betekent dat dit gebied meer dan 100.000 jaar geleden al bewoond was. Dat is een enorm verschil met de kust- en veengebieden. Deze gebieden zijn pas een paar duizend jaar geleden verland. Dat verklaart waarom de oudste menselijke sporen daar dus van veel recentere datum zijn. In eerste instantie waren vooral de strandwallen en oeverwallen geschikt voor bewoning. De veengebieden, zoals de Zaanstreek, waren te nat. Langzaam wonnen mensen echter terrein. Om het gevaar van overstromingen het hoofd te bieden, wierpen ze terpen op. Rond het begin van onze jaartelling begonnen ze afwateringssloten te graven. Zo werd het veen droger. Het gevolg was echter dat het begon te rotten en de grond inklonk. De nog altijd stijgende zee won zo steeds meer terrein. Doordat bewoners turf staken voor brandstof verergerde dit nog eens. In de derde en vierde eeuw verzwolg de zee dan ook grote stukken veengebied. In de vroege Middeleeuwen werden streken hierdoor grotendeels weer onbewoonbaar.

De dijkwerker. Beeld van Jan van Velzen, 1981. Bron: Cultureel Erfgoed Noord-Holland

Verhalen

‘Ik had mijn eigen Canadees!’

‘Ik had mijn eigen Canadees’, grapte Netty Pieneman-de Jonge na de herdenkingsdienst. Het was 1974 en ze wandelde met haar dochtertje Evelyn en een groepje kinderen uit de buurt terug naar huis. Nog altijd woonde ze in het huis op de Kloosterstraat 22 in Duivendrecht. Na de bevrijding was nummer 17 bewoond geweest door Canadese soldaten. Thuis haalde Netty een beige envelop tevoorschijn, met daarin een briefkaartfoto van een knappe jongeman in uniform. Achterop is in potlood gekrabbeld: ’28/5 1923 – E.G. Glover – Hillsdown – Alberta – Canada’. Dat had hij er zelf op geschreven vertelde ze.

4 min

“Allerliefste huisjes. Echo’s van Walden in Aerdenhout”

in: Haerlem Jaarboek 1995nSchuyt & Co, Haarlem 1996

0 min

Hulp van Honig

Cornelis Johan Honig (1905-1974, roepnaam Cees) staat bekend om zijn sociale bewogenheid. Tussen 1937 en 1957 is Cees een van de drie directeuren van stijfselfabriek De Bijenkorf in Koog aan de Zaan. De andere twee plekken aan de bestuurstafel worden bezet door zijn tweelingbroer George Nicolaas en hun neef Evert. Cees’ bewogenheid uit zich niet alleen in zijn ondernemingsfilosofie, maar ook tijdens de Tweede Wereldoorlog.

4 min

Van heerschapshuis tot zorgboerderij: de Leeuwenhof

Een lieflijke boerderij met een vierkant grondoppervlak en een mooi, gelijkzijdig dak. Dat is stolpboerderij de Leeuwenhof aan Middenweg 22 in Heerhugowaard. De boerderij staat midden in het groen, omgeven door struikgewas, een gladgeschoren gazon en struiken waar ’s zomers geurende roze bloemen aan bloeien. Het is de op één na oudste stolp van Heerhugowaard. Al vóór 1655 werd de boerderij gebouwd als ´heerschapswoning´ met een boerenbedrijf. Tegenwoordig gaat de zorg op de Leeuwenhof niet alleen meer naar het kleinvee dat bij een boerderij hoort. Er is ook een andere doelgroep die vol liefde wordt behandeld.

3 min

De nieuwe oude kleuren van de Zuiderkerk

De Zuiderkerkstoren van Amsterdam is in de winter van 2016-2017 warm ingepakt geweest. Door restauratiewerkzaamheden heeft de toren maandenlang in de steigers gestaan, maar als alles volgens plan verloopt zullen de eerste in de week van 24 april weer worden afgebroken. Het nieuwe kleurbeeld wordt vanaf dan geleidelijk aan de stad gepresenteerd. Het kleurbeeld zoals Hendrick de Keyser (1565-1621) dat vierhonderd jaar geleden heeft bedoeld.

2 min

Zo verging het Schiphol tijdens de oorlog

Schiphol heeft flink te lijden onder de Tweede Wereldoorlog. Waar de luchthaven eind jaren dertig nog een van de modernste en drukste van Europa was, is er in 1945 helemaal niets meer van over.

3 min

‘Amsterdammers doen het zelf wel’

Gouden Eeuw, slavernij, Provo en krakers, een uitzonderlijk breed scala aan onderwerpen passeert de revue in de nieuwe inrichting van de Schatkamer van het Amsterdamse Stadsarchief.

9 min

West-Friesland op het nippertje aan overstromingsramp ontsnapt

Tijdens de watersnood van 1916 verdwenen grote delen van Noord-Holland onder de golven, maar er waren ook ernstig bedreigde gebieden waar de inwoners droge voeten hielden. Het kostte een uiterste inspanning, maar West-Friesland ontkwam aan de overstromingsramp.

7 min

De mooiste nog bestaande Noord-Hollandse kastelen

Ronde torens, classicistische pronktuinen of slotgrachten. In de late middeleeuwen telde Noord-Holland een groot aantal kastelen en burchten die het landschap van de provincie sterk bepaalden. Slechts een fractie van deze markante gebouwen heeft de tand des tijds doorstaan en kun je vandaag de dag nog in volle glorie aanschouwen. We hebben vijf fraaie verdedigingswerken en adellijke woningen voor je op een rijtje gezet.

4 min

Schuitje varen, theetje drinken

“Schuitje varen, theetje drinken, varen we naar de overtoom, drinken we zoete melk met room, zoete melk met brokken, kindje mag niet jokken.” Wie kent dit deuntje niet? ‘Schuitje varen’, is een van de vele (bijna 800!) klassieke, anonieme kinderliedjes en bakerrijmpjes die in de negentiende eeuw door de Nederlandse wetenschapper, Johannes van Vloten, in een kinderliedboek werden verzameld. Maar wat is een overtoom? En wat hebben het schuitje, de thee en de zoete melk met room ermee te maken?

2 min

Aan de Amsterdamse Grachten

Menigeen heeft zijn hart verpand aan de Amsterdamse grachten, die de hoofdstad wereldberoemd hebben gemaakt. De lange grachten met daaraan fraaie gevels, omgeven door groen, laat de harten van bewoners en bezoekers sneller kloppen. Het uitbereidingsplan voor het uitdijende, zeventiende-eeuwse Amsterdam was en is een ingenieus stelsel van dijken, kanalen en sluizen waar de grachtengordel voor een groot deel haar UNESCO-status aan te danken heeft. Bezoekers in het verleden, maar ook die van vandaag de dag kunnen zich verwonderen over de diversiteit die de grachtengordel rijk is.

5 min

Het eerste Sinterklaasboek

“Zie ginds komt de stoomboot, uit Spanje weer aan. Hij brengt ons Sint Niklaas, ik zie hem reeds staan!” Al meer dan honderd jaar zingen we deze regels luidkeels mee wanneer Sinterklaas half november een pittoreske haven in Nederland komt binnenvaren. Het is één van de meest toonaangevende sinterklaasliedjes en werd geschreven door de Amsterdamse schrijver, onderwijzer en humorist, Jan Schenkman. Het aanvankelijke versje werd door Schenkman geïntroduceerd in het eerste Sinterklaasboek, gevuld met fraaie handgekleurde litho’s en vrolijke anekdotes op rijm, uitgegeven in 1850 door Gerrit Theodoor Bom.

4 min

Echtparen vereeuwigd

Ze zijn jong, ze zijn rijk, ze zijn pas getrouwd. Maerten Soolmans en Oopjen Coppit zijn in 1634 geschilderd door Rembrandt. In het najaar van 2015 werden de bijzondere huwelijksportretten door Nederland en Frankrijk gekocht. Sinds begin maart 2016 hangen ze in het Louvre in Parijs. En vanaf 2 juli 2016 zijn de portretten drie maanden lang op een ereplaats naast de Nachtwacht in het Rijksmuseum te bezichten. Daarna gaan ze naar het museumatelier voor restauratie.

4 min

Duyvis Machinefabriek

Aan de Schipperslaan in Koog aan de Zaan ligt, enigszins verscholen, het indrukwekkende bedrijf ‘Royal Duyvis Wiener’. De Koninklijke machinefabriek is met het maken van cacao- en chocolademachines een belangrijke speler op de wereldmarkt, maar heeft zich niet altijd met cacaoverwerking bezig gehouden en is ooit opgericht door de zoon van Teewis Duyvis, oprichter van de bekende Nederlandse borrelnootjesfabrikant ‘Duyvis’.

3 min

De Boogaert

Voorafgaand aan de bouw van appartementencomplex De Boogaert werden resten uit de Romeinse tijd gevonden, zoals paalsporen en waterputten. Heel bijzonder was de vondst van drie menselijke skeletten in een sloot of greppel. Het menselijke skelet dat werd gevonden lag in een greppel waarin bij eerder onderzoek ook twee skeletten werden gevonden. Dit derde skelet komt echter niet overeen met de eerste twee. Het lichaam lag gestrekt in een greppel, terwijl de eerste twee gehurkt lagen. Uit de Romeinse tijd zijn uiterst weinig graven teruggevonden, terwijl archeologen hebben aangetoond dat er veel mensen gewoond hebben in Castricum. Waarom deze drie mensen hier begraven zijn is niet bekend.

0 min

Vindplaats van Hilde

Opgravingen (1995-1996) ten zuiden van Castricum in de Oosterbuurt hebben bewoningssporen blootgelegd uit de Romeinse tijd en de vroege middeleeuwen. De nederzetting uit de periode van ca. 260 tot 330 n.Chr. bestond uit tenminste twee boerderijen met bijgebouwen en een klein grafveld. In de onmiddellijke nabijheid werden ook aanwijzingen gevonden voor de aanwezigheid van een nederzetting uit de vierde eeuw n.Chr. (laat-Romeinse tijd). Uit deze periode stamt ook het graf van een vrouw. Nadat van de schedel het gezicht was gereconstrueerd kreeg zij in 2006 de naam ‘Hilde’.
In een gevel van de Klapweide is een timpaan aangebracht, een driehoekige gevelbekroning, waarin een archeologische vondst is verbeeld. Op het timpaan is de gelaagdheid van de archeologische vondst verbeeld.

0 min

Kano van Uitgeest

In 2004 werd bij graafwerkzaamheden in verband met de reconstructie van het stationsgebied in Uitgeest een acht meter lange kano gevonden op een diepte van vijf meter. Het vaartuig is circa 2500 jaar oud (midden-ijzertijd; 606 v.Chr.) en gemaakt van een uitgeholde boomstam. De vondst is een goede illustratie van de prehistorische levenswijze in het waterrijke kustgebied, waarbij de kano van belang was als vervoermiddel en tijdens de jacht en visvangst.

0 min

Opgraving bij St.-Maartenskerk in Limmen

Vanwege de uitbreiding van de muziekschool in Limmen in 2006 was archeologisch onderzoek vereist. Het onderzoeksgebied ligt op de zuidpunt van de strandwal tussen Limmen en Alkmaar, ten noorden van het voormalige Oer-IJ-estuarium. Deze strandwal is tussen 4300 en 3900 jaar geleden ontstaan. Op de strandwal bevinden zich de archeologische sporen en vondsten vanaf die periode in duinzand. Bij de opgraving werden sporen uit de 15e en 16e eeuw gevonden.
De nabijgelegen Limmer St.-Maartenskerk is één van de oudste kerken in Kennemerland. Het was de moederkerk van de latere parochies Akersloot, Dorregeest, Grosthuizen en Uitgeest. De kerk wordt voor het eerst genoemd in de goederenlijst van de Utrechtse St.-Maartenskerk: ‘In Limmen de kerk met tien hoeven’. Deze lijst is opgesteld in de periode 885-896, met enkele aanvullingen in de 10e eeuw. Wanneer de kerk precies is gesticht, is niet met zekerheid bekend.
Voor het onderzoek werden bij de kerk en achter het voormalige schoolgebouw en de brandweerkazerne twee putten gegraven met dieptes van 1 meter en 1meter dertig. In de putten werden vijftiende- en zestiende-eeuwse menselijke skeletresten gevonden en aardewerkscherven uit dezelfde periode. Daarnaast trof men enkele bouwresten aan van het oorspronkelijke gotische koor waarvan de laatste delen in 1806 werden gesloopt wegens de bouwvallige staat waarin het verkeerde.

0 min

Limmen, De Krocht

In 2003 en 2004 vond in Limmen grootschalig nederzettingsonderzoek plaats. Op de flank van de strandwal werden langs een voormalige weg de resten teruggevonden van diverse middeleeuwse boerderij-erven uit de negende tot de dertiende eeuw. Hiermee is voor het eerst een ruimer inzicht ontstaan in de ontwikkeling van een middeleeuwse plattelandsnederzetting in het West-Nederlandse strandwallengebied. Mogelijk zetelde in een van de huizen een lokale heer en kunnen we spreken van een centrale hof. De aanwezigheid van een begraving uit de achtste eeuw en de restanten van de activiteiten van een edelsmid zijn mogelijk aanwijzingen voor een zich ontwikkelende sociale hiërarchie in de loop van de vroege middeleeuwen.
Meer informatie

0 min

Elektrik Hannes

Elektrik Hannes is de muzikale uitlaatklep van de markante Haarlemse kunstenaar en dichter Hannes Kuiper. Hij zingt onnavolgbare poëtische teksten, zichzelf begeleidend met rudimentaire akkoorden op gitaar.

1 min