Tsaar Peter de Grote

Herengracht 380–382

Herengracht 380–382 is één van de meest luxueuze 19de-eeuwse woonhuizen gebouwd aan de grachten. Er zijn twee panden voor gesloopt (in het Grachtenboek staan drie grachtenhuizen op deze locatie: in de 18de eeuw waren de twee 17de-eeuwse grachtenhuizen al gesloopt en vervangen door één pand). De vermogende J. Nienhuys, tabaksplanter en medeoprichter van de Delimaatschappij, verleende architect A. Salm G.Bzn in 1885 de opdracht tot het verbouwen van het pand Herengracht 382, dat een fraaie gevel in Lodewijk XVI -stijl had.

2 min

Het bezoek van Peter de Grote aan Zaandam

In 1697 bracht Tsaar Peter de Grote een bezoek aan Zaandam. Over dit bezoek zijn inmiddels talloze boeken, prenten, schilderijen en verhalen verschenen, maar in de oude archieven van de gemeente Zaandam is maar weinig over het bezoek te vinden. Op zich is dat ook niet zo verwonderlijk, want het was geen officieel staatsbezoek. Nederland was in die tijd een republiek en had de (Spaanse) koning afgezworen en werd daarom door Rusland niet erkend. Toch was Nederland wel interessant als handelspartner, met name voor wapens. Het bezoek van Peter de Grote aan Zaandam was vooral gericht op het leren van de scheepsbouwtechnieken. 

2 min

Anna Paulowna in Zaandam: afstammelinge van Czaar Peter wordt koningin van Nederland

In 1816 trouwde kroonprins Willem, de latere koning Willem II, met Anna Paulowna, de dochter van de Russische Tsaar. Ter gelegenheid van de geboorte van haar tweede kind, prins Alexander, kreeg zij het Czaar Peterhuisje in Zaandam cadeau van haar schoonvader. Koning Willem I schonk dit aan Anna Paulowna omdat zij een afstammelinge was van Czaar Peter. 

2 min

Zaanse molenaars en molenmakers naar Rusland

Peter de Grote was maar kort in de Zaanstreek. Toen hij vertrok was zijn kennis over scheepsbouw een stuk groter, maar ook zijn kennis over die wonderlijke machines waar de Zaankanters zoveel mee klaarspeelden. Logisch dat de Tsaar niet alleen scheepstimmermannen, maar ook molenaars en molenmakers meenam naar Rusland.

1 min

Molen de Grootvorst

Tsaar Peter moet tijdens zijn tochtjes langs de Zaan zijn ogen hebben uitgekeken toen hij zag dat er voor allerlei producten specifieke molens waren ontwikkeld. Hout, olie, papier, meel, gepelde gerst, snuif en verf, alles werd bewerkt door evenzoveel soorten molens. En met succes, want aan het einde van de 17^e eeuw werd de ene na de andere industriemolen gebouwd. In de Zaanstreek stond de grootste concentratie molens ter wereld. Ze waren groot en werkten efficiënt. Rond 1700 stonden er ongeveer 400, dertig jaar later waren het er bijna 600. Met recht is er dus te spreken van een heus industriegebied. 

1 min

Tsaar Peter gaat te werk als scheepstimmerman

Dat Peter de Grote direct op de dag na zijn aankomst zich laat aannemen op een scheepstimmerwerf, is te lezen in het verslag van Scheltema (rond 1814) en niet bij Nomen in 1697. Scheltema beroept zich op informatie van de stokoude kleinzoon van werfbaas Lijnst Rogge; Adriaan Rogge. De werf van Rogge lag langs de Hogendijk aan de Zaanzijde. Op deze plek zijn in 1996 en in 1998/99 bij archeologische opgravingen restanten van de werven blootgelegd.

n

In de collecties van het Zaans Museum en het Molenmuseum te Koog aan de Zaan bevinden zich maquettes die de situatie in de 17^de eeuw reconstrueren. Of Peter de Grote daadwerkelijk gewerkt heeft op deze of een van de andere werven langs de Voorzaan is nu niet meer te achterhalen: het was wel de reden waar hij voor naar de Zaanstreek kwam.

n

1 min

Tsaar Peter bekogeld door Zaanse knapen

Het is inmiddels woensdag 21 augustus. Peter heeft verschillende mensen bezocht, maar heeft vooral interesse getoond in diverse Zaanse ambachten en nijverheden. Hij bezocht niet alleen olie-, zaag-, en papiermolens maar ook de lijnbanen, de zeilmakerijen en ijzer- en kompasmakerswinkels.

n

Het lukt Peter steeds minder goed incognito te blijven, het ‘geheim’ begint uit te lekken. Als eenmaal bij een barbier het verhaal de ronde is gegaan dat de lange man in het gezelschap buitenlanders de keizer van Rusland is. Maar dan is er een incident dat de zaken verder aan het rollen brengt. Peter komt in aanvaring met een aantal Zaanse jongens, waardoor hij genoodzaakt is de Zaanse autoriteiten om hulp te vragen. Over de exacte plek waar het incident zich zou afspelen is de tekst van Nomen niet heel duidelijk, hij noemt de sluis in de Horn als de plek. Maar de sluis in de Horn ligt in de Hogendijk, niet in de Zuiddijk waar het bekogelen begonnen zou zijn. In de Zuiddijk ligt ook een sluisje, wellicht dat beiden sluizen hier door elkaar zijn gehaald.

1 min

Het huisje van smid Gerrit Kist in Zaandam

Van 18 tot en met 25 augustus 1697 verbleef de Russische tsaar Peter de Grote in het achterhuis van smid Gerrit Kist aan het Krimp in Zaandam. Het Krimp was als tweede straat achter de Hogendijk in de 17e eeuw ontstaan als gevolg van de bevolkingstoename in die periode. In grote huizen aan de hoge en droge Hogendijk woonden de rijke scheepsbouwers. In de huisjes langs het laaggelegen, vochtige Krimp woonden en werkten werfarbeiders. Na zijn 8-daags verblijf schijnt Peter ook bij zijn bezoek in 1717 het huisje van Gerrit Kist te hebben bezocht. Dit tegen de zin van Kist, die zei dat nooit huur betaald was voor die week twintig jaar eerder.

1 min

Aankomst Peter de Grote in Zaandam

In Zaandam maakte Peter de Grote kennis met Nederland. In Rusland had hij in Voronezj in het zuiden van centraal Rusland zo’n 500 km van Moskou verwijderd, Hollandse scheepstimmerlieden leren kennen. De tsaar was ook onder de indruk van de Hollandse schepen in Archangelsk en liet daar vanaf 1693 een dok bouwen. Enkele van de Hollandse scheepstimmerlieden waren Zaankanters geweest die hem over de scheepswerven langs de Zaan hadden verteld.

n

Van maart 1697 tot augustus 1698 maakt Peter deelt uit van het zogenaamde Grote Gezantschap: een Russische diplomatieke vertegenwoordiging naar West-Europa. Peter reist incognito mee onder de naam Pjotr Michailov. Toen het gezantschap in augustus in Amsterdam arriveerde, haastte Peter zich naar Zaandam, om daar met eigen ogen de scheepswerven te aanschouwen. Volgens het verhaal arriveert hij per aak aan via het Kerkerak in Zaandam. Het Kerkerak is de naam van een deel van de Voorzaan aan de kant van de Hogendijk. Op de afbeelding zien we hem aan land gaan aan de oostzijde van de Dam in Oost-Zaandam, met op de achtergrond de Oostzijderkerk.

1 min

Czaar Peterhuisje in Zaandam

‘Waar is nou dat oude scheefgezakte houten huisje? Ik zie niks.’ Menig kind op schoolreisje naar Zaandam (eerst per boot en later met de bus) zal ter plekke deze vraag aan meester of juf hebben gesteld. En inderdaad, op het eerste gezicht is het zeventiende-eeuwse Czaar Peterhuisje niet te zien. Het kleine werkmanshuisje – het oudste in zijn soort in Nederland – is in 1895 stevig verpakt in een stenen omhulsel, naar een ontwerp van het Amsterdamse architectenbureau Salm. Hun schepping is inmiddels ook tot monument verklaard, net zoals het naar tsaar Peter de Grote vernoemde huisje dat zich in haar binnenste bevindt.

3 min