Stelling van Amsterdam

Fort aan het Pampus: ‘blok-aan-been-fort’ wordt populairste van de Stelling van Amsterdam

Met ruim 40.000 bezoekers per jaar is Forteiland Pampus het drukst bezochte fort van de Stelling van Amsterdam. Maar veel had het niet gescheeld of het fort zou niet meer bestaan hebben. Het fort is in de jaren 1887 – 1897 aangelegd iets ten zuiden van het Pampus, een ondiepe vaargeul in de monding van het IJ. In combinatie met de kustbatterijen bij Diemerdam en Durgerdam verdedigde Forteiland Pampus de haven van Amsterdam. Het ovale eiland bestaat uit een hoofdgebouw omringd door een droge gracht. Het fort kreeg een indrukwekkende bewapening van twee roterende pantserkoepels, elk met twee kanonnen van 24 cm. Er is echter nooit één schot gelost in oorlogstijd. 

6 min

Fort bij de Kwakel: bouwproces door uniek dagboek en zeldzame foto’s vastgelegd

Fort bij de Kwakel werd in 1906 opgeleverd, min of meer tegelijkertijd met het naastgelegen Fort bij Kudelstaart. Beiden forten zijn als laatste gebouwd volgens standaard model A, het type fort dat in de eerste fase van de aanleg van de Stelling werd toegepast. Het fort diende ter verdediging van de oostelijke ringdijk van de Zuider Legmeerpolder en het riviertje de Kleine Drecht in het Zuidfront van de Stelling. Het Legmeer was kort voor de aanleg van de Stelling drooggemalen, evenals een aantal andere veenplassen in de buurt. Deze droogmakerijen leverden nieuw landbouwgrond op, maar maakten Amsterdam vanuit militair oogpunt ook kwetsbaarder aan de zuidkant. De bouwgeschiedenis van het fort is gedocumenteerd in een dagboek van de aannemer. Hieruit kunnen we opmaken dat de aanleg bepaald niet van een leien dakje liep.

4 min

Kustbatterij bij Durgerdam: vuurtoreneiland wacht op nieuwe toekomst

Omdat de kans zeer gering was dat een vijand via de Zuiderzee een aanval op Amsterdam zou inzetten, werden er langs de kust geen inudatiepolders ingericht. Wel kwamen er een aantal verdedigingswerken op strategische punten aan de Zuiderzee. Op een bestaand eilandje ten zuidoosten van Durgerdam verrees een zware batterij met geschutsbeddingen en munitiemagazijnen. Deze kustbatterij moest samen met Forteiland Pampus en de Kustbatterij bij Diemerdam voorkomen dat vijandelijke marineschepen via de Zuiderzee de haven van Amsterdam konden binnenvaren. In 1887 begon men met de aanleg van de batterij. Hiermee behoort het tot een van de oudste werken van de Stelling van Amsterdam.

4 min

Fort aan de Winkel: muur van water zorgt nu voor groene gordel om de hoofdstad

Dit fort is vernoemd naar het gelijknamige veenriviertje dat er langs stroomt en ligt in het Zuidfront van de Stelling. Het fort heeft dezelfde geschiedenis als het naastgelegen Fort in de Botshol. Beide fortterreinen kregen in 1895 een aarden verdedigingswerk, vooruitlopend op de definitieve bouw. Het betonnen bouwwerk is er echter nooit gekomen. In tegenstelling tot Botshol is het originele aarden verdedigingswerk afgegraven en is het terrein geëgaliseerd. Op de plaats waar ooit het hoofdgebouw had moeten komen, staan nu caravans. Vafamil, een organisatie die vakantie- en vrijetijdsbesteding aan defensiepersoneel en haar familieleden aanbiedt, heeft van het fortterrein een camping gemaakt. De bergloods doet nu dienst als kampeerwinkel van de camping.

3 min

Fort in de Botshol: aarden wallen zijn nu oase van rust

De meeste passanten zullen zich niet realiseren dat zij bij Fort in de Botshol werelderfgoed passeren. Alleen een groene bult die oprijst vanuit het platte weidelandschap verraadt de aanwezigheid van een ‘fort’. Het fortterrein heeft namelijk nooit bomvrije gebouwen gekregen. Slechts een aantal verstevigde aarden wallen werd in 1895 aangelegd in het Zuidfront van de Stelling. Door het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog werd de aanleg van de gebouwen uitgesteld. Na de oorlog vond men het niet meer nodig om deze alsnog te bouwen, omdat het idee van een kringstelling door de snelle veranderingen in oorlogsvoering achterhaald bleek. Het fort kreeg wel een fortwachterswoning en een bergloods. Onderduikers vonden hier tijdens de Tweede Wereldoorlog een veilig heenkomen. 

3 min

Fort bij Uithoorn: verveeld soldatenleven beschreven door Theo Thijssen

De aanleg van forten voor dit gedeelte van de Stelling van Amsterdam kwam pas laat op gang. Het gebied tussen Uithoorn en Abcoude in het Zuidfront van de Stelling was drassig en de inundatiemogelijkheden waren uitstekend. Het lag niet voor de hand dat de vijand hier de aanval op Amsterdam zou inzetten. De bouw van dit fort, ook wel bekend onder de naam Fort Amstelhoek, kwam in 1911 gereed. Het fort had tot taak de spoorlijn Uithoorn-Alphen aan de Rijn af te sluiten en de westelijk gelegen inundatiesluis te beschermen. De bekende schrijver Theo Thijssen is tijdens de mobilisatie in de Eerste Wereldoorlog gelegerd geweest op het fort. Door Thijssen’s brieven aan zijn uitgever weten we hoe het leven van een soldaat er aan toe ging. De grootste uitdaging bleek niet zo zeer een vijandelijk leger te zijn, maar om de verveling onder de soldaten tegen te gaan. 

4 min

Fort aan de Drecht: vergeten fort wordt modern bedrijfsverzamelgebouw

Tussen 1906 en 1911 raakte de bouw van stellingforten in een impasse. Pas vanaf 1910 begon de genie aan de tweede fase die zich voornamelijk op het Noordfront in de Beemster en op de zuidkant van de stelling concentreerde, rondom Uithoorn. Met de voltooiing van Fort aan de Drecht in 1911 was de gehele westkant van de Stelling tot aan Marken-Binnen gesloten. Deze tweede fase wordt gekenmerkt door een aangepast type fort, het zogenaamde standaardmodel B. Mede door bezuinigingen en een afname in het geloof in de ‘onneembaarheid’ van de kringstelling, zijn veel forten soberder uitgevoerd. Het zwaartepunt in de verdedigingstactiek verschoof van de statische en kwetsbare forten naar verplaatsbaar geschut in batterijen en flexibele mitrailleuropstellingen op de verdedigingslinies. Deze ontwikkelingen zijn goed zichtbaar bij Fort aan de Drecht gelegen in het Zuidfront van de Stelling.

3 min

Fort bij Kudelstaart: fortgracht krijgt tweede leven als jachthaven

Al ruim 100 jaar moeten de inwoners van Kudelstaart een stuk omrijden vanwege de aanwezigheid van het fort. Door de aanleg van het forteiland werd de toenmalige Herenweg (nu Kudelstaartseweg) met een ruime boog om het fort heengeleid. Het fort ligt aan de oostzijde van de Westeinderplassen in het Zuidfront van de Stelling en diende ter afsluiting van deze brede waterplas die een zwakke plek was in het Zuidfront van de Stelling van Amsterdam. De gebouwen kwamen gereed in 1906-1907, min of meer tegelijk met het verderop gelegen Fort bij de Kwakel. Het is van de weinige forten die nog in eigendom is van het Ministerie van Defensie. Het fortterrein heeft nu een recreatieve functie als jachthaven en kampeerterrein.

4 min

Fort bij Aalsmeer: beschermer van inundatiesluis en suikerbieten

Fort bij Aalsmeer ligt naast de Ringdijk van de Haarlemmermeerpolder en maakt onderdeel uit van het Zuidwestfront binnen de Stelling van Amsterdam. Het in 1905 voltooide fort had tot doel om deze dijk en de naastgelegen Ringvaart te verdedigen. Bij het fort ligt een dubbele schutsluis die diende om in oorlogstijd inundatiewater vanuit de Ringvaart het Voorkanaal van de Geniedijk in te laten. Het fortterrein is omgeven met een dubbele gracht als extra beveiliging. Het fort is in 1996 gerestaureerd en biedt sinds 2009 onderdak aan het CRASH Luchtoorlog en Verzetsmuseum 1940-1945. 

4 min

Batterij aan de Sloterweg: mini-fort in de Geniedijk

De batterij is gelegen tussen het Fort bij Hoofddorp en het Fort bij Aalsmeer en maakt onderdeel uit van het Zuidwestfront van de Stelling. Het functioneerde als steunpunt om flankerend vuur te geven ter verdediging van de Geniedijk, de hoofdverdedigingslinie van de Stelling door de Haarlemmermeer. Gelet op het enorme inundatieveld dat de zuidelijker Haarlemmermeerpolder vormde, hoefde op deze plek geen groot fort te komen. Een  batterij volstond. De Batterij aan de Sloterweg is de enige in zijn soort die nog zichtbaar is in de Stelling van Amsterdam.

2 min

Damsluizen in de Haarlemmerringvaart bij Halfweg en Vijfhuizen

Damsluizen hebben in tegenstelling tot schutsluizen (voor scheepvaart) en inlaatduikers een zuiver militaire functie. Damsluizen dienen tegen te gaan dat water uit een inundatiegebied stroomt of om juist te voorkomen dat bepaalde stukken land tijdens inundatie onder water komen te staan. Deze situaties speelden alleen tijdens directe oorlogsdreiging, omdat dan pas werd overgegaan tot het ‘stellen van de inundatiegebieden’. In vredestijd bleven de damsluizen open staan om de normale afwatering niet te verstoren. De meeste damsluizen van de Stelling van Amsterdam zijn dan ook nooit gesloten geweest.

2 min

Fort aan de Liede: historie van ondergeschikt fort is bedekt met aarde

Met de droogmaking van de Haarlemmermeer halverwege de negentiende eeuw werd Amsterdam een stuk makkelijker bereikbaar voor een vijandelijk invasieleger. Om een aanval op de hoofdstad via de drooggelegde polder te kunnen afslaan, werd een viertal torenforten langs de Ringvaart aangelegd, waaronder Fort aan de Liede in het Westfront van de Stelling. Het bakstenen torenfort, gebouwd in 1846, heeft niet lang gestaan. Nadat het fort in 1885 onderdeel was geworden van de Stelling, werd een deel van de toren ontmanteld zodat het op afstand niet meer zichtbaar was. Tijdens de Eerste Wereldoorlog zijn enkele kazematten voor geschut op het fortterrein gebouwd, waarvan een exemplaar nog zichtbaar is. Halverwege de jaren zestig werd het fortterrein gekocht door Rijkswaterstaat die het terrein nog steeds als materialenopslag gebruikt.

3 min

Fort bij de Liebrug: bewaker van ’s lands oudste spoorlijn werd ‘Fort Knox’

Dit fort ligt aan de spoorlijn Haarlem-Amsterdam, de oudste spoorverbinding van ons land. Hoewel het pal naast dit drukke spoor ligt, wordt het door een rij populieren deels aan het zicht onttrokken. Veel treinreizigers zullen zich niet realiseren dat zij dagelijks langs Unesco Werelderfgoed razen. Naast het fort ligt de zeventiende-eeuwse trekvaart tussen Haarlem en Amsterdam in het Westfront van de Stelling van Amsterdam. Zowel de spoorlijn als de trekvaart bood de vijand een doorgangsweg (zogenaamd acces) door de hoofdlinie van de Stelling. Aan het fort de taak om beide accessen permanent af te sluiten. Het fort werd in de volksmond ‘Fort Knox’ genoemd. Deze bijnaam verwijst naar de jarenlange functie als gelddepot. Tegenwoordig zitten in het fort een wijn- en olijfolieimporteur en een ruitersportbedrijf.

3 min

Fort bij Penningsveer: voormalig bewaringskamp nu plek voor jongeren, onbehuisden en psychiatrie

Fort bij Penningsveer is een van de vroegste forten die een andere functie kreeg dan die van militaire. Het fort maakt onderdeel uit van het Westfront. In 1985 kwam het fort in handen van een stichting die het gebouw ging gebruiken voor jeugdwerk. Bij overname was het fort een grote bouwval, maar stukje bij beetje is het fort gerestaureerd tot een groepsaccommodatie voor hulpbehoevende jongeren. Grotendeels door vrijwilligers die bijgestaan werden door Amsterdamse daklozen voor wie het opknappen van het fort onderdeel was van hun werktraject. Zij komen ieder jaar terug als dank voor hun gedane arbeid. In 2013 werd aan de functie van het fort de opvang voor onbehuisden met een psychiatrische beperking toegevoegd.

5 min

Forteiland IJmuiden: kustfort lag eerst op vasteland

Het tracé van de Stelling van Amsterdam was reeds in 1880 vastgesteld, maar de bouw van forten wilde niet vlotten. Het kustfort bij IJmuiden, gelegen in het Noordwestfront van de Stelling, vormde een uitzondering hierop. De opening van het Noordzeekanaal in 1876 maakte verdediging van de kanaalmonding en de sluizen tot hoogste prioriteit. Tussen 1880 en 1887 werd er aan het kustfort gebouwd dat oorspronkelijk op het vasteland lag, op de noordelijke oever van de havenmond van IJmuiden. Door de aanleg van de Noordersluizen en de verbreding van het kanaal kwam het zeshoekige fort in 1929 op een eiland te liggen. Het fort nam een vooruitgeschoven positie in buiten de zeesluizen. Het maakte onderdeel uit van de Positie van IJmuiden die verder bestond uit twee kustbatterijen, twee havenbatterijen, twee landbatterijen en een aantal duinstellingen aan weerzijden van het kanaal. Het kustfort is het enige restant van deze positie dat nog in het landschap te herkennen is. 

3 min

Fort bij Velsen: sloophamer schudde burgers en overheden wakker

Van het oorspronkelijke Fort bij Velsen is slechts een klein deel bewaard gebleven. Toch heeft het fort een essentiële rol gespeeld bij de instandhouding van de Stelling van Amsterdam. Nadat de Stelling in 1956 haar militaire functie had verloren, sukkelde zij in een diepe winterslaap. Het merendeel van de forten werd door het Ministerie van Defensie tot in de jaren tachtig gebruikt als munitieopslag. Voor de monumentale en cultuurhistorische waarden van de forten en het stellinglandschap had bijna niemand oog. Totdat het Fort bij Velsen, gelegen aan het Noordzeekanaal en in het Noordwestfront van de Stelling, al grotendeels aan de sloophamer ten prooi was gevallen.

3 min

Fort bij Krommeniedijk: nieuw bezoekerscentrum maakt landschap en historie beleefbaar

Op de kruising van de twee belangrijke inundatiekades verrees in het Noordwestfront van de Stelling van Amsterdam het Fort bij Krommeniedijk. De gebouwen van het fort werden tussen 1900 en 1903 gelijktijdig met die van het buurfort aan de Ham aangelegd. Het fort en de omgeving geven een zeer goed beeld van hoe het originele Stellinglandschap er een eeuw geleden uitzag. Elk jaar wordt in februari een deel van de omliggende polder onder water gezet. Deze gebeurtenis trekt niet alleen vele weidevogels naar de omgeving van het fort, maar ook veel bezoekers die met eigen ogen willen zien hoe de Stelling van Amsterdam in oorlogstijd zou hebben gefunctioneerd. Een van de opgeblazen hefkoepels zal bij de herontwikkeling van het fort gaan dienen als vogelkijkhut.

4 min

Stelling van Amsterdam: Zuiderzeefront

De QR route Stelling van Amsterdam komt langs alle 42 forten van deze 135 kilometer lange verdedigingslinie rondom de hoofdstad. Om de QR route overzichtelijker en toegankelijker te maken, is de route onderverdeeld in verschillende stukken, de zogenaamde ‘fronten’. Een front bestaat uit een ensemble van forten en andere objecten zoals batterijen, sluizen en liniedijken die te samen een ruimtelijk verdedigingssysteem vormden. Dit verhaal gaat over het voormalige Zuiderzeefront dat loopt vanaf de monding van de Vecht bij Muiden via de oevers van het IJ omhoog naar Edam. 

n

Objecten: Fort bij Coehoorn – Fort aan het Pampus – Kustbatterij Diemerdam – Kustbatterij bij Durgerdam.

2 min

Stelling van Amsterdam: Zuidfront

De QR route Stelling van Amsterdam komt langs alle 42 forten van deze 135 kilometer lange verdedigingslinie rondom de hoofdstad. Om de QR route overzichtelijker en toegankelijker te maken, is de route onderverdeeld in verschillende onderdelen, de zogenaamde ‘fronten’. Een front bestaat uit een ensemble van forten en andere objecten zoals batterijen, sluizen en liniedijken die te samen een ruimtelijk verdedigingssysteem vormden. Dit verhaal gaat over het Zuidfront dat loopt vanaf Fort bij Kudelstaart  tot aan Fort bij de Winkel. 

n

Objecten: Fort bij Kudelstraat – Fort bij de Kwakel– Fort aan de Drecht – Fort bij Uithoorn –  Fort bij Waver-Amstel – Fort in de Botshol – Fort aan de Winkel

3 min

Stelling van Amsterdam: Zuidwestfront

De QR route Stelling van Amsterdam komt langs alle 42 forten van deze 135 kilometer lange verdedigingslinie. Om de QR route overzichtelijker en toegankelijker te maken, is de route onderverdeeld in verschillende stukken, de zogenaamde ‘fronten’. Een front bestaat uit een ensemble van forten en andere objecten zoals batterijen, sluizen en liniedijken die te samen een ruimtelijk verdedigingssysteem vormden. Dit verhaal gaat over het Zuidwestfront dat loopt van Fort bij Vijfhuizen tot aan Fort bij Aalsmeer, dwars door de Haarlemmermeerpolder. 

Objecten:  Fort bij Vijfhuizen – Damsluis bij Vijfhuizen – Damsluis bij Halfweg – Fort bij Heemstede – Geniedijk – Fort bij Hoofddorp – Batterij a/d Sloterweg – Fort bij Aalsmeer

3 min