Stelling van Amsterdam

Stelling van Amsterdam: Westfront

De QR route Stelling van Amsterdam komt langs alle 42 forten van deze 135 kilometer lange verdedigingslinie rondom de hoofdstad. Om de QR route overzichtelijker en toegankelijker te maken, is de route onderverdeeld in verschillende stukken, de zogenaamde ‘fronten’. Een front bestaat uit een ensemble van forten en andere objecten zoals batterijen, sluizen en liniedijken die te samen een ruimtelijk verdedigingssysteem vormden. Dit verhaal gaat over het Westfront dat loopt vanaf Fort Benoorden Spaarndam tot aan Fort bij de Liede. 

Objecten: Fort benoorden Spaarndam – Gedekte weg Spaarndam – Fort bezuiden Spaarndam – Fort bij Penningsveer – Fort aan de Liebrug – Fort aan de Liede

n

3 min

Stelling van Amsterdam: Noordwestfront

De QR route Stelling van Amsterdam komt langs alle 46 forten en batterijen van deze 135 kilometer lange verdedigingslinie rondom de hoofdstad. Om de QR route overzichtelijker en toegankelijker te maken, is de route onderverdeeld in verschillende stukken, de zogenaamde ‘fronten’. Een front bestaat uit een ensemble van forten en andere objecten zoals batterijen, sluizen en liniedijken die tezamen een ruimtelijk verdedigingssysteem vormden. Dit verhaal gaat over het Noordwestfront dat loopt vanaf Fort bij Marken-Binnen tot aan het Fort bij IJmuiden.  

Objecten: Fort bij Marken-Binnen, Fort bij Krommeniedijk, Kruitmagazijn bij de Dam, Kruitmagazijn bij de Stenenpaal, Fort aan den Ham, Fort bij Veldhuis, Fort aan de St. Aagtendijk, Damsluis in de Assendelvertocht, Damsluis in de Molentocht, Damsluis in de Wijkertocht, Fort bij Velsen, Forteiland Ijmuiden.

3 min

Rats, kuch en bonen

Tijdens de mobilisatie moest een groot aantal soldaten een lange periode gevoed worden. Het eten moest goedkoop en gemakkelijk in grote hoeveelheden klaar te maken zijn.
Het recept van Rats, kuch en bonen voldeed aan deze voorwaarden en dit werd regelmatig aan de soldaten geserveerd.

Rats is een soort hutspot met verschillende groenten en aardappelen.
Kuch is hard brood. En bonen, dat waren gedroogde bruine bonen. Bonen waren typisch soldatenvoedsel omdat ze heel lang bewaard konden worden. Bij een omsingeling door de vijand zouden de soldaten moeten leven van de voorraden die binnen de Stelling van Amsterdam aanwezig waren. De gedroogde bonen werden voor het koken een dag in water geweld. Hierdoor worden de bonen zacht en zuigen zich vol water waardoor ze opzetten. Dit recept werd al in de periode van de Eerste Wereldoorlog gebruikt. 

Over dit soldatenvoer is zelfs een mobilisatieliedje geschreven door Lou Bandy. Dit liedje werd gezongen door soldaten die gemobiliseerd werden voor de Tweede Wereldoorlog. 

2 min

Fort bij Marken-Binnen: bewaker van zwakke plek in Stelling van Amsterdam

Op een stukje ‘oud land’ in de Starnmeerpolder ligt Fort bij Marken-Binnen in het Noordwestfront van de Stelling van Amsterdam. Het fort werd gebouwd in de twee meter hoger gelegen Markerpolder op de plek waar het watertje de Stierop en de Markervaart samenkomen. Beiden waterwegen boden vijandelijke troepen de mogelijkheid om via het Alkmaardermeer de Stelling per boot binnen te vallen. Fort Marken-Binnen moest dit acces verdedigen. Het fort kwam in 1905 gereed en er konden meer dan 300 soldaten in worden ondergebracht. In de genieloods was nog eens plek voor 75 extra soldaten. Deze loods werd na de Tweede Wereldoorlog gesloopt. In 2006-2007 is de loods in volle glorie herbouwd. Het fort en de genieloods bieden nu onderdak aan een opleidingscentrum voor brandweer en bedrijfshulpverlening. 

4 min

Fort aan den Ham: bescheiden tussenfort biedt veel om te zien

Precies tussen het Fort bij Veldhuis en Fort bij Krommeniedijk in het Noordwestfront van de Stelling van Amterdam oopt het spoorlijntracé Krommenie -Uitgeest. Fort aan den Ham werd aangelegd om dit kwetsbare acces te beschermen. Gekozen werd voor een klein ‘tussenfort’ met beperkte bezetting en bewapening.
In de vroegere manschappenvertrekken is tegenwoordig een expositie gewijd aan de Tweede Wereldoorlog. In een van de andere lokalen is een collectie authentieke audio- en communicatie apparaten te bezichtigen. De scoutinggroep De Geuzen heeft een ruimte ingericht met een scoutingtentoonstelling als dank voor hun jarenlange inzet voor het fort. En als dat nog niet genoeg is, zijn er ook nog twee exposities te zien: een over de Engels-Russische invasie in Noord-Holland in 1799 en een ander over het ‘vergeten leger’ in Nederlands Indië (1945-1950).

3 min

Fort aan de St. Aagtendijk: tragisch verleden

Fort aan de St. Aagtendijk behoort tot het Noordwestfront en is vernoemd naar de eeuwenoude Sint Aagtendijk. Deze dijk bestond al in de dertiende eeuw en diende als waterkering van het toenmalige Wijkermeer. Het in 1899 opgeleverde fort had tot doel de zogenaamde Vuurlinie, de hoofdverdedigingslijn van de Stelling tussen Fort Zuidwijkermeer en Fort St. Aagtendijk, te beschermen. Het fort ligt pal naast de snelweg A9, Een groter contrast met de kronkelende middeleeuwse dijk is niet denkbaar. De snelweg scheert rakelings langs de genieloods en de fortwachterswoning. Het fort kent een treurig unicum binnen de geschiedenis van de Stelling van Amsterdam. In tegenstelling tot wat altijd beweerd wordt, zijn er wel degelijk in oorlogstijd doden gevallen in de Stelling, en wel op dit fort. Een groep van 15 Georgische soldaten werd in de nacht van 20 op 21 april 1945 op brute wijze vermoord door Duitse soldaten.

3 min

Westbatterij Muiden: fraai staaltje Hollands metselwerk

De Westbatterij in Muiden is één van de drie overgebleven torenforten binnen de Stelling van Amsterdam en maakt onderdeel uit van het Zuidoostfront. Samen met het Fort aan de Ossenmarkt in Weesp en het Fort Uitermeer behoorde dit torenfort oorspronkelijk tot de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Met zijn robuuste uiterlijk valt de Westbatterij op tussen de moderne, gestandaardiseerde type forten die voor de Stelling van Amsterdam waren ontwikkeld. De op een middeleeuws vestingwerk lijkende Westbatterij werd in 1852 gebouwd als onderdeel van de algehele modernisering van de Vesting Muiden. Het Muizenfort en tegenoverliggende Kazerne behoorden ook tot deze verbeteringen, maar werden pas een kwart eeuw later gebouwd.

4 min

Stelling van Amsterdam: Zuidoostfront

De QR route Stelling van Amsterdam komt langs alle 42 forten van deze 135 kilometer lange verdedigingslinie rondom de hoofdstad. Om de QR route overzichtelijk en toegankelijk te maken, is de route onderverdeeld in verschillende onderdelen, de zogenaamde ‘fronten’. Een front bestaat uit een ensemble van forten en andere objecten zoals batterijen, sluizen en liniedijken die tezamen een ruimtelijk verdedigingssysteem vormden. Dit verhaal gaat over het Zuidoostfront dat loopt vanaf Abcoude tot Muiden. In het Zuidoostfront begon men als eerste met de bouw van een landfort voor de Stelling van Amsterdam, het Fort bij Abcoude.  De QR routes worden tijdens het Festival op de Bres gelanceerd. 

Objecten: Fort bij Abcoude – Fort bij Nigtevecht – Fort bij Hinderdam – Fort Uitermeer – Fort op de Ossenmarkt (Weesp) – Muizenfort (Muiden) – Muiderslot en Waterschild – Westbatterij bij Muiden

3 min

Fort bij Vijfhuizen: vervallen fort wordt creatief bolwerk

Fort bij Vijfhuizen, gelegen in het Zuidwestfront van de Stelling, is om een aantal redenen een bijzonder fort. Vanuit historisch perspectief omdat het fort als eerste gebouwd is volgens een nieuw standaardtype. Het Fort bij Vijfhuizen kan beschouwd worden als een ‘voorbeeld fort’ voor de eerste reeks van forten die aan de west- en zuidkant van Amsterdam in de jaren 1897-1907 werden gebouwd. Ten tweede omdat het een inspirerend voorbeeld is van een geslaagde herbestemming van een oud fort.  In de jaren vijftig verloren de stellingforten hun militaire status. Een meerderheid van de forten ging dienst doen als opslagplaats voor Defensie. Naar vele andere forten werd nauwelijks omgekeken. Decennia lang stonden deze overblijfselen uit een militair verleden weg te kwijnen. Maar vanaf eind jaren tachtig groeide het besef om de oude forten een tweede leven te geven. Het is mede te danken aan de drijvende kracht van een buurtbewoner dat het verlaten Fort bij Vijfhuizen werd omgetoverd tot een creatief bolwerk.

6 min

Gedekte weg bij Spaarndam: extra wal versterkt zwakste schakel

Door de aanwezigheid van enkele waterstaatkundige werken bij Spaarndam was het dorpje van groot strategisch belang voor het functioneren van de Stelling. Aangezien de mogelijkheden voor inundatie in het gebied rondom Spaarndam zeer gering waren, diende deze zwakke schakel versterkt te worden. Om Spaarndam goed te kunnen verdedigen legde het leger een extra zware wal aan ten westen van het dorp. Tussen 1884 en 1892 werd een aarden wal aangelegd tussen Fort benoorden Spaarndam en Fort bezuiden Spaarndam in het Westfront van de Stelling. Het diende zowel als frontwal met geschutsopstellingen ter verdediging van de hoofdlinie als beschermde verbindingsweg tussen beide forten. 

2 min

Damsluizen in de Liniewal Aagtendijk – Zuidwijkermeer

Damsluizen hebben in tegenstelling tot schutsluizen (voor scheepvaart) en inlaatduikers een zuiver militaire functie. Damsluizen dienen tegen te gaan dat water uit een inundatiegebied stroomt of om juist te voorkomen dat bepaalde stukken land tijdens inundatie onder water komen te staan. Deze situaties speelden alleen tijdens directe oorlogsdreiging, omdat dan pas werd overgegaan op het ‘stellen van de inundatiegebieden’. In vredestijd bleven de damsluizen open staan om de normale afwatering niet te verstoren. De meeste damsluizen zijn dan ook nooit gesloten geweest. 

3 min

Kruitmagazijnen in het Noordwestfront

Bomvrije munitiemagazijnen speelden een belangrijke rol in de verdedigingsstrategie van de Stelling van Amsterdam. In aanvulling op de vaste kanonnen in de forten was er behoefte aan verplaatsbaar geschut. Vanuit de bomvrije magazijnen die relatief dicht bij de hoofdverdedigingslinie lagen werden neven- en tussenbatterijen van munitie en buskruit voorzien. De meeste van deze kruitmagazijnen verrezen in het (noord)westelijk deel van de Stelling, dat door zijn beperkte inundatiemogelijkheden de zwakste schakel in de verdediging was. De kruitmagazijnen kregen een bergloods voor de opslag van geschut en een woning voor een opzichter. Voorbeelden van deze zelfstandige kruitmagazijnen vinden we terug in de Assendelver Zeedijk en langs de Hoge Dijk bij de Dam in het Noordwestfront van de Stelling. Geen van de bergloodsen heeft de tand des tijds doorstaan. Twee wachterswoningen bestaan nog.

2 min

Fort Zuidwijkermeer: het ‘vleesfort’ van de Stelling van Amsterdam

Dit fort had ten doel om het grootste acces van de Stelling van Amsterdam, het Noordzeekanaal te verdedigen. De bomvrije gebouwen zijn in 1903 opgeleverd en liggen in het Noordwestfront. Het relatief kleine fort bezat nog een andere belangrijke taak: via het Noordzeekanaal en de nevenkanalen werd een aantal andere forten in dit deel van de Stelling voorzien van voedsel. Hiervoor beschikte het fort over een aantal opslagkelders onder de kazematten bekleed met geglazuurde tegels.
Het fort is een oase voor flora en fauna te midden van alle drukke havenactiviteiten langs het Noordzeekanaal. Sinds midden jaren tachtig worden hier de acetaatfilms van de oude polygoonjournaals opgeslagen. Het fort en omliggende terrein is vanwege deze bijzondere depotfunctie en vanwege de natuurwaarde niet toegankelijk voor het publiek.

4 min

Fort Bezuiden Spaarndam: artistieke soldaat fleurt kantine op

De eerste aanzet voor de bouw van het fort vond al in 1884 plaats met de aanleg van een fortgracht en aardwerken in het Westfront. Door de uitvinding van de krachtige brisantgranaat in dezelfde periode, werd de bouw van nieuwe forten overal opgeschort. Het Fort bezuiden Spaarndam behoorde, evenals het ‘buurfort’ Benoorden Spaarndam tot de eerste reeks forten met nieuwe constructies van betoncement waarmee men tussen 1897 en 1905 de draad weer oppakte. Het zuidelijke fort werd een stuk kleiner dan het noordelijke en bood slechts aan 177 soldaten en officieren onderdak. Men verwachtte immers uit het noordwesten een vijandelijke inval van een buitenlands leger. Bovendien was de kazerne in Haarlem dichtbij.
Naast de fraaie locatie aan het meertje “de Mooie Nel” behoren de bijzondere wandschilderingen in de kantine en de panoramaschets van het schootsveld in de keelkazemat tot de onderscheidende aspecten van dit fort. We weten zelfs welke soldaat hier zijn artistieke talenten ruim baan mocht gegeven. 

5 min

Fort bij Waver-Amstel: compleet bewaard interieur geeft goed beeld van soldatenleven op een fort

Op de plek waar de Amstel en het veenriviertje Oude-Waver samen stromen in het Zuidfront van de Stelling van Amsterdam, verrees tussen 1908 en 1912 het Fort bij Waver-Amstel. Het fort is uniek door een nagenoeg compleet bewaard gebleven interieur. Weliswaar in verwaarloosde toestand, maar het geeft een goed beeld van hoe het leven er op een fort aan toeging. Het lijkt alsof de tijd heeft stil gestaan in het fort. Keuken, wasruimten en toiletten zijn er nog, zelfs de elektrische installaties. 

3 min

Kustbatterij bij Diemerdam: nieuw paviljoen zet dynamische geschiedenis voort

Eind achttiende eeuw werd op deze plek een versterkte plaats voor de opstelling van geschut aangelegd. Op een aarden verdedigingswerk kwam een dubbele batterij die Amsterdam moest beschermen tegen de Pruisen die in 1787 Holland waren binnengevallen. Een kleine eeuw later werd het aardwerk toegevoegd aan de Stelling van Amsterdam. De batterij werd tussen 1886 en 1896 gemoderniseerd met nieuwe betonnen munitiemagazijnen en geschutsopstellingen. Zoals de naam al aangeeft had de batterij ten doel om de zeekust van de toenmalige Zuiderzee te beschermen. Dit gebeurde samen met de kustbatterij voor Durgerdam en het forteiland Pampus. In 1954 verloor de kustbatterij zijn militaire functie.
Stadsherstel nam in 2006 het verwaarloosde terrein en de vervallen gebouwen over. De grondige restauratie en herbestemming van het fortterrein behelsde niet alleen het opknappen van de militaire gebouwen en terugbrengen van de oorspronkelijke aardwerken. Ook is er een nieuw paviljoen gebouwd dat als horeca en bezoekerscentrum dienstdoet. Veel elementen en details van het nieuwe gebouw verwijzen naar de cultuurhistorische context van deze plek.

3 min

Stelling van Amsterdam: Noordfront

De QR route Stelling van Amsterdam komt langs alle 46 forten en batterijen van deze 135 kilometer lange verdedigingslinie rondom de hoofdstad. Om de QR route overzichtelijker en toegankelijker te maken, is de route onderverdeeld in verschillende stukken, de zogenaamde ‘fronten’. Een front bestaat uit een ensemble van forten en andere objecten zoals batterijen, sluizen en liniedijken die tezamen een ruimtelijk verdedigingssysteem vormden. Dit verhaal gaat over het Noordfront dat loopt vanaf het Fort bij Edam tot aan het Fort bij Spijkerboor. De QR routes worden tijdens het Festival op de Bres gelanceerd. 

n

Objecten: Fort bij Edam – Fort bij Kwadijk – Fort benoorden Purmerend – Fort aan de Nekkerweg – Fort aan de Middenweg – Fort aan de Jisperweg – Fort bij Spijkerboor

3 min

Fort bij Kwadijk: leeg fortterrein komt van pas bij watersnoodramp

Kort na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog werd de bouw van forten voor de Stelling van Amsterdam stopgezet. Van een aantal forten waren de aarden wallen en funderingen al aangelegd, maar de bouw van bomvrije gebouwen werd opgeschort. Zo verging het ook met Fort bij Kwadijk, vlak boven Purmerend en onderdeel van het Noordfront. Ondanks de bouw van een fortwachterswoning en genieloods werd dit fort niet voltooid. Toch maakte het lege fortterrein zich tijdens de ernstige watersnoodramp van 1916 zeer nuttig door het leveren van zandzakken. Kwadijk is het eerste fort van de Stelling dat formeel werd opgeheven, in 1951. Hiermee liep het een aantal jaren vooruit op de andere onderdelen van de Stelling.

4 min

Fort aan de Nekkerweg: britsen maken plaats voor kingsize hotelbedden

Precies honderd jaar na de bouw van het Noordfront begint Fort aan de Nekkerweg aan een nieuw leven als hotel en wellness resort. De slaapvertrekken waar een eeuw geleden de britsen van de soldaten stonden, zijn getransformeerd tot luxueuze hotelkamers. Het contrast met de historie kan haast niet groter: in 1918 werden in dezelfde vertrekken principiële dienstweigeraars vastgehouden. En vlak na de Tweede Wereldoorlog zijn hier NSB-ers en andere collaborateurs onder erbarmelijke omstandigheden gevangen gezet. Na een ingrijpende renovatie leeft het fort als nooit tevoren. Waar in de geschutskoepel vroeger kanonnen en mitrailleurs stonden, kunnen de hotelgasten zich nu laten onderdompelen in de “experience douche-straat”. Maar ondanks deze radicale functieverandering is op veel plekken de historie nog zichtbaar. Door behoud van alle oorspronkelijke materialen en details waant men zich nog steeds in een robuust militair verdedigingswerk.

4 min

Fort benoorden Purmerend: munitie is ingeruild voor wijnflessen

Het tussen 1909 en 1912 gebouwde Fort benoorden Purmerend, onderdeel van het Noordfront, werd relatief laat aan de Stelling van Amsterdam toegevoegd. Dit maakte het fort bij oplevering state of the art, maar aan deze nieuwigheid kwam een vroeg einde door de snelle modernisering van de oorlogsvoering. In de periode tussen beide wereldoorlogen werd het fort gedeeltelijk verbouwd tot munitieopslagplaats. Meteen na de Tweede Wereldoorlog werden er voor een korte periode ‘foute Nederlanders’ opgesloten. Begin jaren tachtig werd de opslag van wapens ingewisseld voor die van wijn. Voor deze functie was uitbreiding van de opslagruimte noodzakelijk. In 1996 werd de aarden wal voor het hoofdgebouw afgegraven en vervangen voor moderne opslagruimten. Deze werden opnieuw bedekt met een laag zand en voorzien van gras. De ingrijpende aanpassingen aan het fort zijn hiermee deels aan het oog onttrokken. Alleen de extra toegangsweg tot het forteiland en het laad- en losstation aan de achterkant verraden de aanpassingen die noodzakelijk zijn voor de moderne tijd.

4 min