Het mirakel ter heilige stede, het wonder van de niet-verteerde hostie

Deze schildering op doek is het grootste van drie bewaard gebleven fragmenten van een beeldverhaal. In meerdere scènes wordt het hostiewonder van Amsterdam uitgebeeld, zoals dat in 1345 zou hebben plaatsgevonden.Het linkertafereel toont hoe het braaksel met de hostie in het haardvuur wordt geworpen. In de middelste scène beschermen twee engelen de hostie die boven het vuur zweeft. Rechts haalt een vrouw de ongeschonden hostie uit de as. Zij zal de autoriteiten op de hoogte brengen van het wonder. Bron: Amsterdam Museum, via Flickr.com

Het mirakel ter heilige stede, het wonder van de niet-verteerde hostie

Het mirakel

Het mirakelverhaal is door overlevering in verschillende varianten en in diverse bronnen terug te vinden. De meest oorspronkelijke versie staat in een oorkonde van de Hollandse graaf Albrecht uit 1378. In Amsterdam, toen binnen het bisdom Utrecht, was een man ernstig ziek en men vreesde dat hij zou sterven. Om hem de laatste sacramenten toe te dienen werd er een priester bij geroepen. Deze gaf hem na de biecht het heilig sacrament van de eucharistie. Echter, na het eten van deze hostie kon de zieke een braakneiging niet onderdrukken en braakte de hostie in de brandende haard in zijn kamer uit. Daarop bleek dat de zieke niet alleen de hostie onbeschadigd had uitgebraakt, maar dat bovendien het brood niet verbrandde. Op 15 maart 1345 zou het wonder hebben plaatsgevonden. In diezelfde maand nog werd het door het Stadsbestuur van Amsterdam als ‘waar’ bestempeld en binnen een jaar werd het ‘geheiligde woonhuis’ al door pelgrims bezocht.

Bedevaartsplaats

De woning werd als ‘Heilige Stede’ al snel een internationaal gerenommeerd pelgrimsoord. Binnen de kortste keren werd een bedevaartkapel gebouwd voor de groeiende stroom aan pelgrims, die door het krijgen van een aflaat bij hun bezoek werden gestimuleerd te komen. De onverbrande hostie vormde het cultusobject en de as van het haardvuur was tot diep in de zestiende eeuw verkrijgbaar als reliekstof. Opmerkelijk genoeg omschreef een wijbisschop van Utrecht in een oorkonde van 1346 de miraculeuze hostie als ‘aangetast’. Om de verering van het wonder door te zetten werd toegestaan de hostie te vervangen.

Processie-Lied der Heilige Stede

Afbeelding van de mirakelprocessie en processielied, ter herinnering aan het Mirakel van Amsterdam. Bron: Beeldbank Stadsarchief Amsterdam, Vervaardiger: Arendzen, Petrus Johannes (1846-1932), Philippeau, Karel Frans, Collectie Atlas Dreesmann

Processie-Lied der Heilige Stede

Sacrale competitie

In de late Middeleeuwen maakte de eucharistische devotie een bloeiperiode door. Op meerdere plaatsen in de Nederlanden werden soortgelijke wonderen geëerd die voor kerkelijk en stedelijk prestige zorgde. Steden waren ook niet onbekend met het economische profijt dat een dergelijk wonder met zich mee bracht. Het is daarom ook goed mogelijk dat deze zogenaamde ‘sacrale competitie’ heeft bijgedragen aan de uitbundigheid van de processies die jaarlijks twee keer door de stad heen trokken, de rijkdom van de kapel en de grote aantallen pelgrims. De Reformatie maakte een einde aan het succesverhaal van de Amsterdamse mirakelprocessies.

Processieverbod

Bij de Alteratie van Amsterdam in 1578 moest de katholieke stadsregering plaatsmaken voor een calvinistische. De Heilige Stede werd ontheiligden als protestantse kerkruimte gebruikt. De naam veranderde in een neutraal ‘Nieuwe Zijds Kapel’, allerlei sacrale objecten, geschenken en documenten gingen verloren en de sacramentsprocessies en bedevaarten werden verboden. De hostie is waarschijnlijk ook in 1578 verloren gegaan. De publieke verering maakte plaats voor stille en individuele omgangsrituelen, voor het in het Begijnhof weer collectief werd voortgezet.

Begijnhof

Na de Beeldenstorm en Alteratie vestigde priester Leonardus Marius zich in Amsterdam. Hij werd pastoor van het Begijnhof, vlak bij voormalige Heilige Stede. Door de Reformatie ongemoeid gelaten, vormde deze plek een katholieke schuilkerk, voor religieuze bijeenkomsten. Om hoop te bieden aan Amsterdamse katholieken, zorgde Marius ervoor dat de mirakelverering op deze nieuwe plek voort kon bestaan. De huiskerk van het Begijnhof werd de nieuwe Heilige Stede. Daarnaast gingen katholieken door met het bidden bij de ‘Heilige Hoek’, waar het mirakel ooit zou hebben plaatsgevonden en incognito tijdens protestantse diensten in de Nieuwe Zijds Kapel.

Stille Omgang

Stille Omgang in 1931 te Amsterdam. Vervaardiger: Vereenigde Fotobureaux N.V., Collectie Collectie Stadsarchief Amsterdam: foto-afdrukken

Stille Omgang

De Stille Omgang

De mirakelverering zette zich in de negentiende eeuw nog op beperkt niveau voort. Emancipatie onder het katholicisme en een verlangen onder katholieken naar het middeleeuwse verleden zorgde vanaf 1845 echter voor nieuwe impulsen in de verering. In 1880 werd vervolgens het plan gevat om jaarlijks de middeleeuwse mirakelprocessies te eren door middel van een gezamenlijke omgang, voor zover de wetgeving het toeliet. Om het grondwettelijke processieverbod te omzeilen, werd besloten om deze omgang in stilte en ’s nachts te doen. De stille omgang telde al snel vele deelnemers uit alle regio’s van Nederland en groeide in de twintigste eeuw uit tot een nationale bedevaart.

Nu

De verering van het Mirakel van Amsterdam heeft door de geschiedenis heen een behoorlijke volharding getoond. In 1983 kwam er een einde aan het processieverbod, maar een terugkeer naar de uitbundige middeleeuwse processies kwam er niet. Enkel de in 2001 aangebrachte gevelsteen van een holle nis aan de Kalverstraat 87 en de kaarslantaarn die voor de Stille Omgang op de plek van het Mirakel wordt neergezet, herinneren de deelnemers aan de veertiende-eeuwse mirakelprocessies en het hostiewonder van 1345.

Geschreven door Liza Koppenrade

Bronnen

Historiek (15 maart 2012) Het Mirakel van Amsterdam (1345). Geraapleegd op 4 maart 2015, via http://historiek.net/mirakel-van-amsterdam/954/

Margry, Peter Jan. (z.d.) Katholiek Nederland rond de Heilige Stede. De Stille Omgang in Amsterdam. Geraadpleegd op 4 maart 2015, via http://depot.knaw.nl/13376/1/5._Stille_Omgang.pdf

Margry, Peter Jan. (z.d.) Amsterdam, Heilig Sacrament (‘Sacrament van Mirakel’). Geraadpleegd op 4 maart 2015, via http://www.meertens.knaw.nl/bedevaart/bol/plaats/30

Gezelschap van de Stille Omgang, (z.d.) Stille Omgang Amsterdam 21 maart 2015. Geraadpleegd op 4 maart 2015, via http://www.stille-omgang.nl/

 

Publicatiedatum: 04/03/2015