Fort bij Velsen.

Bron: Cultuurcompagnie Noord-Holland.

Fort bij Velsen.

Bescherming van het Noordzeekanaal

Het in 1899 gereedgekomen fort ligt een kleine kilometer vooruitgeschoven ten opzichte van de hoofdverdedigingslinie. Gelegen aan een aftakking van het Zijkanaal A, tussen Fort Zuidwijkermeer en kustfort IJmuiden in, bewaakte Fort bij Velsen dit stuk van het Noordzeekanaal. Gedrieën zorgden deze forten voor beheersing van het Noordzeekanaal, het grootste acces van de Stelling en directe ontsluiting tot de hoofdstad (zie verder verhaal Fort Zuidwijkermeer). Om het fort een zwaardere bewapening te geven werd het uitgerust met drie pantserkoepels met elk een 15 cm-kanon. Hiermee bedroeg het bereik maar liefst 10,5 km en kon zowel de monding van het Noordzeekanaal als het gebied tussen Haarlem en Castricum onder schot genomen worden. Met zijn drie pantserkoepels, zwaar geschut en bezetting van 340 soldaten nam Fort bij Velsen een zeer prominente plek in binnen de Stelling.

Pantserkoepel Fort bij Velsen.

Bron: Cultuurcompagnie Noord-Holland.

Pantserkoepel Fort bij Velsen.

Fort te koop

In 1975 droeg het Ministerie van Defensie het fort over aan de Dienst der Domeinen die het fort te koop aanbood. Zowel de gemeente Beverwijk als de Provincie Noord-Holland had interesse, maar geen van beide bleek bereid er diep voor in de buidel te tasten. Het fort werd in 1979 verkocht aan ondernemer G. Kruk, eigenaar van een bedrijf dat gespecialiseerd was in de sloop van Duitse oorlogsbunkers. Kruk wilde op de plek van het fort een jachthaven aanleggen, maar de provincie weigerde hieraan mee te werken. Na lang juridisch getouwtrek kon de aannemer in 1983 beginnen met de sloop. Het betonnen hoofdgebouw en de poterne werden toen afgebroken. Het puin werd gebruikt voor de versteviging van de Hemspoortunnel. De jachthaven is er nooit gekomen, maar inmiddels liggen de restanten van het fort ingeklemd tussen twee industrieterreinen aan weerszijden van het kanaal.

Storm van protest

Omdat het fort formeel geen monumentenstatus had, kon de sloop niet worden tegengehouden. Maar als gevolg van de sloopactiviteiten van de aannemer groeide het besef dat men zorgvuldig met de forten van de Stelling moest omspringen. De provincie Noord-Holland nam het voortouw met het in kaart brengen van de cultuurhistorische waarden van de Stelling. In 1989 kwam een beleidsnota uit die zorgde voor een ommekeer in het denken over de Stelling als waardevol erfgoed. In 1992 werd de formele procedure afgerond waarmee alle bouwwerken en objecten van de Stelling op de provinciale monumentenlijst terechtkwamen. Voor Fort bij Velsen was het te laat, maar de andere forten zouden niet meer in hun voortbestaan bedreigd worden.

Opblazen deel Fort bij Velsen.

Stelling van Amsterdam op Werelderfgoedlijst

Erkenning voor het werk van de ‘fortenbeschermers’ van het eerste uur bereikte haar hoogtepunt met de plaatsing van de Stelling op de UNESCO Werelderfgoedlijst in 1996. Op de lijst staat het ‘kerngebied’ van de Stelling, namelijk de hoofdverdedigingslijn met alle bijbehorende forten, batterijen, liniedijken en inundatiewerken. Het betreft hier een zone van 3 tot 5 kilometer breed. In werkelijkheid bestaat de Stelling van Amsterdam uit een complex systeem van bouwkundige, waterstaatkundige en landschappelijke elementen in een cirkel van zo’n 20-25 km rondom Amsterdam. Hoewel er meer kringstellingen in Europa zijn gebouwd, bijvoorbeeld rondom Antwerpen, Parijs, Boekarest en Kopenhagen, wijkt de Amsterdamse versie op een belangrijk punt af. Het systeem van inundaties, waarmee letterlijk een watergordel om onze hoofdstad opgeworpen kon worden, is uniek in de wereld.

Het fort is niet toegankelijk voor publiek. 

Meer informatie

Verhaal is geschreven door Jephta Dullaart (Redactie Oneindig Noord-Holland)

Meer informatie over Fort bij Velsen kunt u vinden op de volgende websites:
Provinciale website Stelling van Amsterdam (recreatieve informatie)
Particuliere website Stelling van Amsterdam, een stadsmuur van water (historische informatie)

Dit verhaal maakt deel uit van de campagne Werelderfgoed.
Klik hier om terug te gaan naar het thema Stelling van Amsterdam.

Publicatiedatum: 17/12/2012