Vuurwerk

Beeld: Adam Carter, Flickr.com

Vuurwerk

Twaalf nachten rook, lawaai en offers

Nog voor de christelijke jaartelling, toen de kalender zoals we die nu kennen nog niet bestond, vierden de Germanen in onze streken hun Nieuwjaar niet op één specifieke dag, maar gedurende een periode van twaalf dagen. Deze ‘Joeltijd’ of ‘De Twaalf Nachten’ van 25 december tot en met 6 januari staat ook bekend als het midwinterfeest. De komst van de winter ging gepaard met een feestelijke tijd waarin goden en winterheiligen gunstig werden gestemd met offers en kwade geesten werden verdreven met vuur, rook en lawaai.

Midwinterfeest

Viering van het midwinter lichtfeest, Romeyn de Hooghe, 1655 – 1667. Beeld: Rijksmuseum

Midwinterfeest

Van Romeinen tot Requesens

Het duurde nog lang voordat iedereen daadwerkelijk om klokslag twaalf uur in de nacht van 31 december op 1 januari elkaar een gelukkig Nieuwjaar ging wensen. Voor de Romeinen viel het nieuwe jaar aanvankelijk rond begin maart. Dit veranderde met de kalender van Julius Caesar. Op de naar deze keizer vernoemde kalender werd 1 januari het begin het jaar, de dag dat de nieuwe senaat geïnstalleerd werd. Tijdens de Renaissance, ‘de wedergeboorte van de klassieke oudheid’, werd deze datum door steeds meer mensen algemeen erkend als nieuwjaarsdag.

De christelijke kerk heeft verschillende andere data nog aangewezen. Het christelijke Nieuwjaar werd aanvankelijk met Pasen gevierd en is via Kerstmis naar Driekoningen verschoven. De Maria Boodschap op 25 maart is ook nog voorgesteld, maar zonder succes. Uiteindelijk maakte de Franse koning Karel (Charles) IX een einde aan het eindeloos wisselen van datum voor het nieuwe jaar. In 1563 besloot hij dat in zijn land voortaan de Juliaanse kalender gevolgd zou worden. Landvoogd Requesens, die destijds in naam van Filips II de Lage Landen regeerde, besloot twaalf jaar later hetzelfde.

Tien dagen achterstand

Nieuwjaarsdag viel destijds echter nog steeds niet op de huidige datum. De Juliaanse kalender liep door het ontbreken van schrikkeljaren elke duizend jaar ongeveer acht dagen achter op de zon. Tegen het einde van zestiende eeuw kwam paus Gregorius met de Gregoriaanse kalender, die deze achterstand corrigeerde en het jaar tien dagen naar voren haalde. Bij de invoering op donderdag 4 oktober volgde vrijdag 15 oktober 1582. Holland was één van de eerste gewesten die de nieuwe kalender overnam. Andere gewesten aarzelden en volgden ruim een eeuw later.

Prentbriefkaart, nieuwjaarsgroet

Een gelukkig Nieuwjaar, Beeld: Noord-hollands Archief

Prentbriefkaart, nieuwjaarsgroet

Bijna zuiver werelds feest

In voorchristelijke tijden en in de Middeleeuwen werden er bij Oud en Nieuw vreugdevuren gestookt en droegen mensen maskers terwijl ze offers brachten en lawaai maakten. De kerk wilde deze wereldse tradities bestrijden en probeerde de feestvreugde tevergeefs naar de christelijke feestdagen rondom de nieuwjaarsviering (Kerstmis en Driekoningen) toe te trekken. Er is in de zesde eeuw zelfs een driedaags vasten uitgeschreven rond nieuwjaarsdag, zonder succes. Vervolgens werd 1 januari tot ‘Dag der Besnijdenis van Jezus’ uitgeroepen en 31 december werd gewijd aan St. Silvester. Beide dagen werden nooit uitgebreid herdacht, waardoor Oud en Nieuw een werelds feest heeft kunnen blijven. De maskers en offers zijn echter verdwenen…

Kanonnetje op zolder, zangers aan de deur

In de zeventiende eeuw kondigde kanonschoten, luid drankgelach en gezang het nieuwe jaar aan. “Langs de straten trokken troepen jongelingen rond om te schieten. Schot op schot knalde uit de koffij- en wijnhuizen, en de burgers schoten uit hunne stoepen”, schrijft geschiedschrijver Jan ter Gouw. Het was in Amsterdam niet ongewoon hiervoor een apart kanonnetje op zolder te hebben. In de achttiende eeuw kwamen vuurpijlen steeds meer in trek, vooral bij de rijkere burgers. Weer een eeuw later klonken ook zevenklappers en rotjes door de straten. Arme mensen gingen als Nieuwjaarszangers langs de deuren voor wat eten. Soms drongen ze letterlijk een huis binnen om ook ongevraagd iets eetbaars mee te grissen.

Ganzenbord

Nieuw vermakelijk ganzenspel, Charles Burckhardt, anoniem, ca. 1870 – 1889. Beeld: Rijksmuseum

Ganzenbord

Van intiem thuis naar uitbundig buiten

Met de uitvinding van de secondewijzer ontstond ook het aftellen. Iets wat nog steeds wordt gedaan. Mensen werden zich meer bewust van tijd, dagindeling en planning. Het verdrijven van de boze geesten ging plaats maken voor het bedenken en hopelijk ook uitvoeren van goede voornemens. In de Verlichting werd Oud en Nieuw ook meer thuis gevierd. In de steden bleven de straten behoorlijk leeg terwijl de festiviteiten binnen plaatsvonden met bord- en dobbelspellen, waaronder het aloude ganzenborden, onder het genot van zoete oliebollen. Tot in de tweede helft van de twintigste eeuw waren Nederlanders hier volkomen tevreden mee.

Na de Tweede Wereldoorlog begon het nieuwjaarsfeest geleidelijk aan de vorm te krijgen die we nu kennen. Er werd vuurwerk afgestoken en champagne gedronken. In 1960 werd de eerste Nieuwjaarsduik gehouden en het aantal nieuwjaarsrecepties groeide enorm. Tegenwoordig is het feest niet alleen intiem met familie, maar kiezen mensen ook voor uitbundige feesten. Wat doe jij met Oud en Nieuw?

Verkoop van vuurwerk

Feestartikelenwinkel Jan Monnikendam: verkoop van vuurwerk. Beeld: Collectie Fotoburo de Boer, Poppe de Boer. Noord-Hollands Archief

Verkoop van vuurwerk

Bronnen

Oud en Nieuw, http://www.jefdejager.nl/oudennieuw.php

Midwinterfeesten, http://www.bakkerijmuseum.nl/kalwiblo/index.php?t=4&h=44Auteur: Liza Koppenrade

Publicatiedatum: 30/12/2015