Zaandam

Puddingfabriek de Zaanstroom fa. Onrust & Hoorn

De firma Onrust & Hoorn werd in 1922 opgericht door F. Onrust en H. Hoorn. Uit hun samenwerking ontstond de ‘Nederlandsche Puddingfabriek De Toekomst’, gevestigd in een oude molenschuur op een terrein aan de Oostzijde 111. De producten, puddingpoeders en bakpoeders, werden goed verkocht. Rond 1937 kon er dan ook een geheel nieuwe uit steen opgetrokken fabriek met twee werkvloeren worden gebouwd. Begin jaren vijftig werd door de aankoop van een naastgelegen terrein de toegang tot de fabriek sterk verbeterd. In 1953 werd de fabriek voorzien van een derde werkvloer en nam de firma een bedrijf over dat kleine lolly’s produceerde, die onder de naam ‘Lik Bits’ wereldwijde bekendheid kregen. Speciaal voor de productie van deze lolly’s liet de firma een aparte machine bouwen die miljoenen Lik Bits per jaar maakte. De fabriek werd verschillende malen uitgebreid. Met het oog op de groeiende export activiteiten veranderde de firmanaam in 1969 in ‘Crowny Food’. Ondanks de bouw in 1985 van een nieuwe, uiterst moderne puddingfabriek op het terrein aan de Oostzijde, werd het familiebedrijf Crowny Food gesloten na de overname door een andere fabrikant van pudding- en bakproducten. De fabriek is inmiddels gesloopt.

0 min

Rijstpellerij De Phenix

Na het afbranden van pelmolen ‘De Jonge Kuiper’, bouwde Cornelis Kamphuys in 1874 een stoomrijstpellerij met dezelfde naam. Ook deze brandde af en de nieuwe fabriek aan de Oostzijde 153-155 werd in 1879 toepasselijk ‘De Phenix’, ‘uit de as herrezen’, genoemd. Bij de fabriek verrezen in 1898 pakhuis ‘Czaar Peter’ en in 1912 pakhuis ‘Nederland’. In opdracht van directeur Odijk van rijstpellerij ‘C. Kamphuys’ mocht architect S.B. van Sante in 1911 een uitbreiding voor pakhuis Czaar Peter ontwerpen. In de aanvraag voor de bouwvergunning werd dit ook zo benoemd. Het bleek echter om een geheel nieuw pakhuis te gaan. Van Sante had in zijn tekening al de naam van het pakhuis vermeld, ‘Nederland’. Na de eerste wereldoorlog gaat het met de rijspellerijen snel bergafwaarts en de gloednieuwe meelfabriek van Kamphuys in de Achtersluispolder, ‘De Vrede’, wordt in 1923 gesloten. Na de tweede wereldoorlog worden de panden van Kamphuys aan de Oostzijde door diverse bedrijven gebruikt: de pakhuizen voor opslag en De Phenix sinds 1951 door de firma Meypro (nu Danisco), een productiebedrijf van bindmiddelen.

0 min

Rijstpellerij Blans

Dat ondernemerschap in de Zaanstreek niet alleen was weggelegd voor doopsgezinden, bewees de katholieke ondernemersfamilie Blans uit Haaldersbroek en het Kalf. Het ondernemen ging de familie goed af en in 1876 besloot men tot de bouw van een moderne rijstpellerij aan de Oostzijde, de ‘Rizerie Birma’. Hiervoor werd het buiten Zaanlust gekocht en gesloopt. Klaas Blans woonde zelf aan de Oostzijde 109 en hield daar kantoor aan huis. Aan de groei van het bedrijf kwam na 1910 snel een einde. De eerste wereldoorlog was vervolgens de doodsteek. De zaak werd in 1919 geliquideerd.

0 min

De ‘Vagabond’ van Aart Roos (1919-2009)

‘Vagabond I’ is de toegekende titel van dit royale schilderij door Aart Roos (1919-2009). Het komt uit de collectie van Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier. Roos was een veelzijdig kunstenaar. Hij schilderde en tekende niet alleen, maar maakte ook grafiek, sgraffitos, mozaïeken, muurschilderingen en glasappliques.

3 min

Zaanse Schans

De Zaanse Schans is een buurtje in de gemeente Zaanstad, gelegen aan de Zaan, pal tegenover Zaandijk en naast de Julianabrug.n nHet is een bekende openluchtattractie met jaarlijks ongeveer 900.000 bezoekers.

0 min

Stoomgortpellerij De Alkmaar Zwaardemaker’s Handel en Industrie NV

In 1899 bouwde de firma ‘Zwaardemaker’ stoomgortpellerij ‘De Alkmaar’ aan de Oostzijde 193. bedrijf startte met 19 medewerkers in de toen zeer moderne fabriek. Het personeelsbestand zou in veertig jaar tijd groeien tot wel 114 medewerkers. In de voor de Oostzijde beeldbepalende 32 meter hoge silo bevonden zich een gerstreinigingsinstallatie en een malerij. Vanaf 1930 werd een afdeling mengvoeders toegevoegd, die na de oorlog de belangrijkste bron van inkomsten was. Na overname in 1967 werd het bedrijf gesloten. Het gebouw, nu een rijksmonument, is sinds 2004 omgebouwd tot een appartementencomplex waarbij het karakter van de silo geheel bewaard is gebleven.

0 min

Machinefabriek Holleman

Op de plek van kuiperij Rep werd in 1912 aan de Oostzijde 211 de machineherstelplaats van S. Holleman opgericht. Vooral in de beginjaren werd voornamelijk reparatiewerk voorde lokale en regionale industrie verricht. Ook beurtschippers legden met regelmaat aan bij dit aan de Zaan gelegen bedrijf. Uiteindelijk specialiseerde het bedrijf zich in machinebouw. In 1963 volgde de verhuizing naar een pand aan de Paltrokstraat, iets ten noorden van de Rosmolenbuurt.

0 min

Albert Heijn

Aan de Oostzijde 76-81 ligt de oudste fabriek van Albert Heijn. De productie begon in 1911 en richtte zich op koekjes en snoep. Ook de al veel oudere koffiebranderij werd in 1911 overgebracht naar de Oostzijde. In 1913 kwam er een bakkerij bij en tot 1940 vond er een gestage uitbreiding met werkplaatsen, een waterreservoir, ketelhuis, smederij, fabrieksruimten en pakhuisverdiepingen plaats. De productie werd uitgebreid met ontbijtkoeken en in 1938 kwamen daar limonade, vermicelli en macaroni bij. Ook na de oorlog gingen de uitbreidingen door, onder meer met kantoren. In 1977 werd de naam Albert Heijn productiebedrijven B.V. voortgezet onder de naam Marvelo B.V. In 1993 verhuist het bedrijf naar het terrein Westerspoor-Zuid.

0 min

Manufacturenwinkel Kroes

In 1912 begon Co Kroes, met zijn vrouw een manufacturenwinkel annex kleermakerij aan de Oostzijde 91. In 1923 verhuisde de winkel naar Oostzijde 80c.Verschillende generaties Kroes zetten de winkel, – specialist in wol, handwerken, kleinvak, fournituren en onder- en nachtkleding– voort.In de jaren zeventig werd de winkel zelfs nog uitgebreid met het naastliggende pand.nDoor kostbare funderingswerkzaamheden aan het pand, zag de laatste mevrouw Kroes zich in 2008 genoodzaakt de winkel, die toen al 95 jaar een begrip was in de Rosmolenbuurt, te sluiten. Het Zaans Museum heeft enkele kenmerkende voorwerpen opgenomen in de collectie.

0 min

Verffabriek Rembrandt Heijme Vis & Zn

In 1912 bouwden Heyme Vis jr. en zijn zoon Dirk Vis de verffabriek ‘Rembrandt’ op het terrein naast hun woonhuis aan de Oostzijde 215. Heyme en Dirk waren respectievelijk de zevende en achtste generatie uit het ondernemersgeslacht Vis dat al vanaf het begin van de 17de eeuw actief was in de verffabricage. In de nacht van 22 op 23 november 1924 was er brand in de fabriek en het pakhuis. De vlammen sloegen in zeer korte tijd uit alle ramen en gaten. Het achttien meter hoge pand aan de Zaanzijde brandde het ergste en door de verschillende soorten verf kwamen allerlei gekleurde vlammen tevoorschijn. Aan de overzijde van de Zaan was daardoor een waar spektakel te zien. Het bovengedeelte van de fabriek en het pakhuis verbrandden geheel. Enkele zolders bleven intact en ook de muren bleven overeind staan.

0 min

De wiel bij Zaandam

De Wiel bij Zaandam De Wiel is een braak aan de Westzanerdijk. Waarschijnlijk was hij oorspronkelijk rond van vorm, maar heeft nu meer weg van een grote stadsvijver. Het gedeelte dat direct achter de huizen in een bocht aan de Westzanerdijk ligt, laat zien hoe hij er oorspronkelijk moet hebben uitgezien.

1 min

De Braak bij de Gouw

Deze braak heeft een grillige vorm en is gedeeltelijk drooggelegd. Oorspronkelijk was deze braak veel groter. In de loop van de tijd is het gedeeltelijk drooggelegd, vermoedelijk ten behoeve van landwinning.

1 min

Pakhuis ‘De Zeug’ in Zaandam

Het deels houten pakhuis genaamd De Zeug dateert in oorsprong uit de tweede helft van de zeventiende eeuw. Het had oorspronkelijk de functie van veempakhuis samen met de naastgelegen pakhuizen ‘De Beer’ en ‘De Big’. Beide zijn echter afgebroken.  

Het pand bezat oorspronkelijk houten topgevels van getrapte weeg. Tegenwoordig is de houten gevel vervangen door een bakstenen.

1 min

De scheepvaartbakens aan de Voorzaan

De scheepvaartgeleidebakens, bestaande uit een stelsel van twee masten die in elkaars verlengd, evenwijdig aan de Voorzaan staan opgesteld. Eén van beide masten dateert van 1886, de ander is in oorsprong waarschijnlijk van dezelfde datum, maar na die tijd enkele malen vervangen. Eén mast staat bij het eiland in de Voorzaan. De ander staat in Zaandam aan de Houthavenkade.   De eerste mast is van hout, de tweede mast op de houthavenkade is een geheel metalen (ijzeren) mast.

1 min

De ‘Hanepadsluis’ in Zaandam

Het sluiscomplex gebouwd in 1713 als schutsluis met enkelkerende functie tussen de polder Oostzaan en het IJ. Het complex bestaat uit een sluis, een vaste brug, een loopbrug en een wachthuisje.

2 min

De voormalige Hornersluis in Zaandam

De voormalige Horn(d)ersluis die sinds 1873 dienst doet als uitwatering van het gemaal De Soeteboom bevat een bijzondere gedenksteen en peilmerken.  
De gedenksteen bevindt zich aan de westelijke sluiswand en bestaat uit twee rechthoekige natuurstenen die boven elkaar zijn geplaatst. De tekst luidt: ‘[onleesbaar] eer/ door ons vaders/ achtbaerheyt/ gebouwd den eer/ sten steen gelydt/ 1703 den 4 juny.’  
In het front van de westelijke sluiswand is in één van de natuurstenen hoekblokken het volgende jaartal gebeiteld: ‘1732 II’ en een horizontale peilmerk. In één van de hoekblokken van de oostelijke sluiswand is het getal 27 met een horizontale peilmerk ingebeiteld.

1 min

De voormalige synagoge in Zaandam

De voormalige synagoge is in 1865 gebouwd naar ontwerp van de toenamalige stadsarchitect L. Immink. Tijdens de Tweede Wereldoorlog is het geplunderd en als paardenstal gebruikt. In 1950 is het gerestaureerd en in 1974 verkocht door de Joodse Gemeente in Zaandam.  

In de lege omlijsting op de voorgevel was oorspronkelijk een steen bevestigd met het bouwjaar volgens de joodse jaartelling (625) en de Hebreeuwse Bijbeltekst Exodus 15:17.  

De voormalige gebedstruimte is, met uitzondering van de verhoging voor het voorlezen van de Thora en de Ark waarin de Thorarollen werden bewaard, nog geheel intact. De vrouwengallerij werd echter in verband met de functie van expositieruimte vergroot. Boven de toegang tot de vrouwengallerij, welke wordt bereikt via de oostelijke dienstruimten, bevindt zich nog een Hebreeuwse tekst, Meleachi 3:22: ‘Denkt dus aan de wet van Moses, mijn dienaar, wien Ik op de Horeb mijn bevelen en voorschriften voor heel Isreäel heb gegeven.’

1 min

Oud en Nieuw in Zaandam: een interview met Aty Nijntjes

Tegenwoordig vieren wij Oud en Nieuw met veel oliebollen, appelflappen, alcoholische versnaperingen, leuke feestjes en vuurwerk dat om middernacht de lucht in knalt. Maar hoe deden ze dat vroeger? Aty Nijntjes, geboren in Zaandam in 1934, vertelt dat zij pas vanaf haar zevende jaar Oud en Nieuw echt heeft meegemaakt. Hiervoor lag zij gewoon in bed als de klok twaalf sloeg. Dat kon ook gemakkelijk, legt zij uit, er was toen nog geen vuurwerk. Zij kon daarom ook gewoon doorslapen.

3 min

Verkade en de watertoren aan Westzijde 103

De watertoren bij het voormalig fabriekscomplex van Verkade aan Westzijde 103 is een van de vele industriële rijksmonumenten die in de Zaanstreek te vinden zijn. De watertoren maakte deel uit van een uitbreiding van Verkade aan Westzijde 103 in 1931 naar ontwerp van Architect Piet Molenaar.

2 min

Interview met Aty Nijntjes

Aty Nijntjes, geboren in Zaandam, was zes jaar toen de Tweede Wereldoorlog begon. Ze woonde in hartje Zaandam en altijd dicht bij de Zaan. Iets wat Aty nog heel goed bij staat is het volgende: ‘Op een dag was er heel veel lawaai buiten, iedereen rende naar buiten. Twee vliegtuigen beschoten elkaar. Ik weet niet meer of het geallieerde of Duitse vliegtuigen waren. Dit gebeurde toen ik nog op de Oostzijde woonde. In 1942 overleed mijn vader en verhuisden mijn opa, moeder, zussen, broer en ik naar de Beethovenstraat. Mijn vader was makelaar dus we hadden het niet slecht. In het huis aan de Oostzijde zat een grote kelder waar mijn vader voor ons had gehamsterd. Er lagen bijvoorbeeld allemaal Edammerkazen. Dit namen wij allemaal mee naar ons nieuwe huis.’

3 min