Zaandam

Voorzaan: Aankomst van Peter de Grote

Dit object maakt deel uit van de Tsaar Peter de Grote route. Lees hier het verhaal.

0 min

Winkel lakenkoopman Nomen: Czaar Peterstraat 1 Zaandam

Dit object hoort bij de Czaar Peter de Grote route. Lees hier het verhaal.

0 min

Tentoonstelling Acht Fantastische Dagen in het Zaans Museum

Acht Fantastische Dagen is een tentoonstelling over het legendarische bezoek van tsaar Peter de Grote van Rusland aan Zaandam in 1697. Aan de hand van het boeiende verhaal van Jacobus Scheltema en bijzonderheden uit de collectie van het Zaans Museum, wordt de bezoeker in de tentoonstelling meegezogen in de wereld van Peter de Grote. De ingrediënten van het verhaal lenen zich uitermate om vooral het dramatische element te benadrukken. De Zaanstreek als het decor waar Peter de Grote een prachtig verhaal regisseert, wat de gemoederen nog lang bezighield. Zo lang dat anno 2013 het befaamde Czaar Peterhuisje geheel gerestaureerd klaargemaakt is om de toekomst in te stappen. Zo lang dat het bilaterale Nederland Ruslandjaar voor een groot deel draait om dit bezoek. Een bezoek van acht dagen, maar fantastisch was het.

1 min

Spektakel bij de overtoom

Tijdens zijn bezoeken aan Zaandam hebben de Zaankanters Peter de Grote meerdere malen uitgenodigd om het spektakel van het overtrekken van een scheepsromp over de Overtoom van de Achter- naar de Voorzaan bij te wonen. Maar als we de beschrijving van Jacobus Scheltema moeten geloven is Peter niet eenmaal daadwerkijl toeschouwer geweest. de ene keer was er teveel volk op de been, omdat Peter als een toeristische attractie zelfs Amsterdamse toeristen trok. Een andere keer was Peter veel te ongeduldig om het spektakel af te wachten en een derde keer was de maaltijd zo lang uitgelopen dat de keizerlijke gast geen tijd meer over had.

De overtoom was in 1609 aangelegd om grote scheepsrompen die op de werven op de Achterzaan gemaakt waren naar de Voorzaan te transporteren zodat ze daar afgetimmerd konden worden en op weg konden naar hun afnemers. Het hele gebied dat nu zuidelijk en oostelijk van de Dam en de Hogendijk ligt was toen water waar elke dag door de Zuiderzee en het IJ eb en vloed binnen kwamen. De Dam in de Zaan zelf was ongeveer 42 meter breed, de gebouwde schepen ongeveer de helft zo lang. Het over de Dam trekken van zo’n kolos tussen de bebouwing op de Dam door was daarom een spectaculair gezicht. Vlak na het laatste bezoek van Peter de Grote is de Overtoom in 1719 bestraat en niet meer gebruikt. De naam Overtoom is vreemd genoeg als straatnaam in Zaandam verdwenen.

2 min

Doopsgezinde Vermaning ontvangt de Russische Grootvorst

In 1717 bezoekt Peter de grote nogmaals de Zaanstreek. Bij zijn laatste bezoek werd hij begeleid door Cornelis Calff en zijn zoon Nicolaas, op dat moment behorende bij de belangrijkste Zaanse koopmannen. Peter en zijn gevolg bezoeken een geelgieterij (kopergieterij), een traankokerij en bekeken de boeier die speciaal voor Peter bewaard was omdat hij eraan gewerkt zou hebben 20 jaar eerder.

’s Middags bezoekt men vervolgens de doopsgezinde vermaning waar Cornelis Calff voorganger is. De ‘priester’ op de prent is dus niet zomaar een priester, maar de Zaanse koopman Calff. De doopsgezinde Vermaning Het Nieuwe Huis was in 1687 ontstaan na de fusie tussen de Vlaamse en Waterlandse Doopsgezinde gemeenten van West-Zaandam. Het pand is nog steeds in gebruik als Vermaning.

1 min

Weerzien met de Zaanse gebroeders Calff

Peter de Grote bezocht de Zaanstreek meerdere malen: een aantal keer tijdens de reis van het Grote Gezantschap in 1697-1698 en een aantal keer tijdens een veel formeler bezoek aan de Republiek in 1717. Bij deze laatste reis was ook zijn echtgenote Catherina aanwezig. Zij was hoogzwanger mee op reis gegaan en beviel tijdens de reis van een zoon die kort daarop overleed.

Voor de Zaanstreek is de verbinden factor bij deze twee bezoeken de figuur Cornelis Calff (1652-1721). Hij was in deze periode een van de voornaamste kooplieden in West-Zaandam en onder andere reder op de walvisvaart. De zoon van Cornelis, Nicolaas Calff (1677-1734), treedt in de voetsporen van zijn vader. Tijdens het eerste bezoek van Peter in 1697 is hij op zakenreis, maar in 1717 ontvangt hij de hoge gasten in zijn nieuwe huis aan de Westzijde. Dit huis had hij in 1704 laten bouwen aan de Zaan ter hoogte van het Zeemanspad in de Molenbuurt, later Westzijde 38.

1 min

Tsaar Peter gaat te werk als scheepstimmerman

Dat Peter de Grote direct op de dag na zijn aankomst zich laat aannemen op een scheepstimmerwerf, is te lezen in het verslag van Scheltema (rond 1814) en niet bij Nomen in 1697. Scheltema beroept zich op informatie van de stokoude kleinzoon van werfbaas Lijnst Rogge; Adriaan Rogge. De werf van Rogge lag langs de Hogendijk aan de Zaanzijde. Op deze plek zijn in 1996 en in 1998/99 bij archeologische opgravingen restanten van de werven blootgelegd.

In de collecties van het Zaans Museum en het Molenmuseum te Koog aan de Zaan bevinden zich maquettes die de situatie in de 17^de eeuw reconstrueren. Of Peter de Grote daadwerkelijk gewerkt heeft op deze of een van de andere werven langs de Voorzaan is nu niet meer te achterhalen: het was wel de reden waar hij voor naar de Zaanstreek kwam.

1 min

Medegezant Menshikoff wordt ondergebracht

Nadat Peter de Grote na acht dagen op 25 augustus besluit Zaandam te verruilen voor een verblijf in Amsterdam op de VOC-werf, komt hij volgens Nomen en Scheltema nog enige malen terug naar Zaandam. Onder andere omdat een aantal man uit zijn gevolg door hem te werk gesteld zijn bij Zaanse bedrijven. De mannen zijn niet de minsten: onder hen graaf Golofkin, prins Kourakin en Alexander Menshikoff zijn vertrouweling.

Menshikoff kwam te werken op een mastenmakerij. Waar de mastenmakerij van Gerrit Jans Stuurman precies was, is onbekend, maar op het Krimp waren veel bedrijfjes gevestigd die als toeleverancier voor de werven werkten. Tijdens het eerste bezoek heeft Peter de mannen uit zijn gevolg al onder gebracht in een stenen burgerwoning van Jacob van der Linden op het Zilverpad 9, het lijkt erop alsof de mannen daar gebleven zijn. Het Zilverpad is in 1858 met het Geldelozepad, samengevoegd tot de Gedempte Gracht, die als onderdeel van het project Inverdan nu weer zijn gracht terugkrijgt.

1 min

Tsaar Peter bekogeld door Zaanse knapen

Het is inmiddels woensdag 21 augustus. Peter heeft verschillende mensen bezocht, maar heeft vooral interesse getoond in diverse Zaanse ambachten en nijverheden. Hij bezocht niet alleen olie-, zaag-, en papiermolens maar ook de lijnbanen, de zeilmakerijen en ijzer- en kompasmakerswinkels.

Het lukt Peter steeds minder goed incognito te blijven, het ‘geheim’ begint uit te lekken. Als eenmaal bij een barbier het verhaal de ronde is gegaan dat de lange man in het gezelschap buitenlanders de keizer van Rusland is. Maar dan is er een incident dat de zaken verder aan het rollen brengt. Peter komt in aanvaring met een aantal Zaanse jongens, waardoor hij genoodzaakt is de Zaanse autoriteiten om hulp te vragen. Over de exacte plek waar het incident zich zou afspelen is de tekst van Nomen niet heel duidelijk, hij noemt de sluis in de Horn als de plek. Maar de sluis in de Horn ligt in de Hogendijk, niet in de Zuiddijk waar het bekogelen begonnen zou zijn. In de Zuiddijk ligt ook een sluisje, wellicht dat beiden sluizen hier door elkaar zijn gehaald.

1 min

Het bezoek aan de Zaanse ambachtsvrouwen

Nadat Peter de Grote onderdak heeft geregeld voor hemzelf – bij smid Gerrit Kist – en voor zijn gevolg – in een burgerwoonhuis op het Zilverpad – hij gereedschap heeft gekocht en zich aangemeld op de scheepswerf, haast hij zich op de tweede dag van zijn verblijf om op bezoek te gaan bij familieleden van Zaanse ambachtslieden.

Volgens het journaal van Nomen, woonde een van de vrouwen – de vrouw van Jan Rensen – aan de Zuiddijk. De Zuiddijk is rivierdijk langs de oostzijde van de Zaandam, die vanaf de dam richting het zuiden loopt. In de 17^de eeuw waren hier scheepswerven en was de bewoning vanuit de oude kern van Oost-Zaandam, de Klauwershoek uitgebreid in noordelijke en zuidelijke richting.

Op de prent zien we Peter is zijn werkmanskleding bij twee dames in dracht. De rechter vrouw lijkt een kaper te dragen: een hoofddeksel dat typisch is voor de Zaanse klederdracht. Op andere afbeeldingen van deze bezoekjes zijn ook duidelijk de masten van schepen te zien die in de haven van Zaandam in de Voorzaan lagen.

1 min

De gereedschapswinkel van weduwe Jacob Oomes

Na zijn aankomst op zondag, gaat Peter de Grote op maandag direct aan de slag. Maar om als timmerman te kunnen werken heeft hij gereedschap nodig. Waarschijnlijk is hij goed op de hoogte van de benodigdheden van een scheepstimmerman uit het standaardboek over dit onderwerp uit die tijd van de Amsterdamse burgemeester en cartograaf Nicolaes Witsen (1641-1717). Zijn Aeloude en hedendaegse scheepsbouw en bestier uit 1671 is het handboek waarlangs Peter de Grote het vak van scheepstimmerman wil leren.

Nomen geeft enkele details over Peters gedrag als hij de winkel bezoekt: hij loopt voortdurend heen en weer, bekijkt al het gereedschap en zet twee vrijpostige Jannen de deur uit. Nomen vertelt verder dat de tsaar wegliep met de steelvan een bijl in elke hand en dat een kruiwagen nodig was om al het overige weg te brengen naar zijn schip. Hij heeft dus flink wat ingeslagen. Waarom die twee stelen niet op de grote hoop in de kruiwagen mochten, is onbekend. Misschien wilde hij het inmiddels toegestroomde Zaanse publiek op afstand houden.

Op de afbeelding zien we voorbeelden van het timmermansgereedschap als een trekzaag, enkele boren, een bijl of dissel. De winkel van de weduwe Jacob Oomes lag aan de Hoogendijk vlakbij het Krimp waar Peter logeerde.

1 min

Het huisje van smid Gerrit Kist in Zaandam

Van 18 tot en met 25 augustus 1697 verbleef de Russische tsaar Peter de Grote in het achterhuis van smid Gerrit Kist aan het Krimp in Zaandam. Het Krimp was als tweede straat achter de Hogendijk in de 17e eeuw ontstaan als gevolg van de bevolkingstoename in die periode. In grote huizen aan de hoge en droge Hogendijk woonden de rijke scheepsbouwers. In de huisjes langs het laaggelegen, vochtige Krimp woonden en werkten werfarbeiders. Na zijn 8-daags verblijf schijnt Peter ook bij zijn bezoek in 1717 het huisje van Gerrit Kist te hebben bezocht. Dit tegen de zin van Kist, die zei dat nooit huur betaald was voor die week twintig jaar eerder.

1 min

Aankomst Peter de Grote in Zaandam

In Zaandam maakte Peter de Grote kennis met Nederland. In Rusland had hij in Voronezj in het zuiden van centraal Rusland zo’n 500 km van Moskou verwijderd, Hollandse scheepstimmerlieden leren kennen. De tsaar was ook onder de indruk van de Hollandse schepen in Archangelsk en liet daar vanaf 1693 een dok bouwen. Enkele van de Hollandse scheepstimmerlieden waren Zaankanters geweest die hem over de scheepswerven langs de Zaan hadden verteld.

Van maart 1697 tot augustus 1698 maakt Peter deelt uit van het zogenaamde Grote Gezantschap: een Russische diplomatieke vertegenwoordiging naar West-Europa. Peter reist incognito mee onder de naam Pjotr Michailov. Toen het gezantschap in augustus in Amsterdam arriveerde, haastte Peter zich naar Zaandam, om daar met eigen ogen de scheepswerven te aanschouwen. Volgens het verhaal arriveert hij per aak aan via het Kerkerak in Zaandam. Het Kerkerak is de naam van een deel van de Voorzaan aan de kant van de Hogendijk. Op de afbeelding zien we hem aan land gaan aan de oostzijde van de Dam in Oost-Zaandam, met op de achtergrond de Oostzijderkerk.

1 min

De winkel van lakenkoopman Jan Cornelisz Nomen

De belangrijkste ooggetuige van Peter de Grotes verblijf in Zaandam was Jan Cornelisz Nomen (1646-1724). Hij was lakenkoopman in Zaandam, lid van de vroedschap van West-Zaandam, burgemeester en schepen. Nomens aantekeningen waren voor hemzelf en zijn familie bedoeld en hebben verder geen literaire waarde. Het manuscript bevindt zich tegenwoordig in de universiteitsbibliotheek van Utrecht.

Zijn stoffenwinkel was waarschijnlijk gevestigd aan het begin van Hogendijk, ter hoogte waar zich nu het begin van de Czaar Peterstraat bevindt. Op deze afbeelding van zijn stoffenwinkel is het opvallend te zien hoeveel verschillende soorten stoffen hij in zijn manufacturenzaak op voorraad heeft. Het geeft aan dat er een markt en dus klanten waren voor dergelijke luxegoederen in het 17de eeuwse Zaandam. Lang is gedacht dat de afgebeelde klant Peter de Grote voorstelde.

1 min

Zaans Smaaktapijt

Ook in 2012 was het Zaans Museum weer aanwezig bij het Festival Smaak Explosies. Speciaal voor deze editie werd een bijzondere activiteit ontwikkeld: het Zaans Smaaktapijt. Bezoekers aan het festival werden uitgedaagd om met behulp van (Zaanse) voedingsmiddelen, zoals rijst en cacao, een afbeelding na te maken. Op aanwijzingen van anderen die buiten de opstelling stonden en via camerabeeld de maker konden instrueren, werden de juiste vakjes met de juiste voedingsmiddelen gevuld. Zo ontstonden er Zaanse huisjes. De grootste uitdaging was het opvolgen en geven van de juiste aanwijzingen. Kortom een lastige klus, zo bleek. Maar na enige testrondes werd een aantal mooie Zaanse Smaak Tapijten gecreëerd.

2 min

Verkade en Cees Dekker: dat klikte

Als vormgever in dienst van Verkade bepaalde hij tientallen jaren mee het gezicht van het bedrijf. Kunstenaar Cees Dekker (1900 – 1990) ontwierp honderden affiches, verpakkingen, trommels en blikken en nog veel meer. In zijn sollicitatiegesprek bedong hij meteen een vrije zaterdag om zo tijd te hebben voor zijn eigen kunstwerken.

3 min

Weekeinde vol SmaakExplosies

Dit weekeinde is het culinaire festival SmaakExplosies. Op zondagmiddag geven we daar het startsein voor onze nieuw campagne Proef Noord-Holland. Kom ook proeven en doe mee aan de prijsvraag.

Lees hier alles over SmaakExplosies.

0 min

Festival SmaakExplosies op Nieuw Hembrug

Sinds 2008 vindt SmaakExplosies plaats op het spannende Hembrugterrein in Zaandam. Op het verlaten terrein van een enorme, voormalige munitiefabriek is het nu smullen geblazen. Van eetkunst, verrassende hapjes en drankjes, workshops, straattheater, muziek. Een heerlijk festival voor jong en oud!

0 min

SmaakExplosies op Nieuw Hembrug

0 min

Street Museum NL app in de Zaanstreek

bla

0 min