Amsterdam

De revolutie van november 1813: Amsterdammers leggen de eerste steen voor het Koninkrijk der Nederlanden

Nederland zuchtte sinds 1795 onder het Franse juk, de laatste jaren als onderdeel van het keizerrijk van Napoleon. In de loop van 1813 kwam het einde in zicht. Als de soldaten van Napoleon op 14 november in het holst van de nacht de stad hebben verlaten, steekt een groepje Amsterdammers de volgende avond de douanehuisjes in brand. De revolutie blijkt van te voren goed geënsceneerd te zijn, in Den Haag nog wel. Het oproer is de start van een keten van gebeurtenissen die uitmondt in de stichting van het Koninkrijk der Nederlanden. 

Onderstaand verhaal is een verkorte versie van een artikel geschreven door Niels Wisman en gepubliceerd in Ons Amsterdam, oktober 2013.

3 min

Atlas der Neederlanden: de vorming van Nederland in kaarten

Tijdens het Congres van Wenen in 1815 werd het Europa na Napoleon gevormd. In heel Europa schoven grenzen en werden nieuwe landen gevormd. Ten behoeve van een nieuw machtsevenwicht werden aan de noordzijde van Frankrijk de voormalige Republiek der Verenigde Nederlanden verbonden met de vroegere Oostenrijkse Nederlanden met inbegrip van het prinsbisdom Luik, het prinsdom Stavelot-Malmedy, het hertogdom Bouillon en nog wat kleinere zelfstandige gebieden. Hiermee ontstond het nieuwe Koninkrijk der Verenigde Nederlanden. Na het Congres van Wenen kregen de cartografen het druk, want in heel Europa moesten grenzen verlegd en kaarten herzien worden. 

T/m 9 februari is de tentoonstelling Atlas der Neederlanden: de dageraad van het Koninkrijk bij Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam te bezichtigen. 

4 min

Atlas der Neederlanden: de uitgevers Covens en Mortier

De Atlas der Neederlanden is hoogstwaarschijnlijk uitgegeven door de Amsterdamse kaartenuitgeverij Covens en Mortier. De geschiedenis van het bedrijf beslaat bijna twee eeuwen, van de eerste activiteiten van Pieter Mortier in 1685 tot de opheffing van de firma in 1866. Van belang voor de Atlas der Neederlanden is de periode waarin Cornelis Covens (1764-1825) het bedrijf bestierde. Hij onderscheidde zich van andere betrokkenen bij het bedrijf door zijn eruditie, zijn wetenschappelijke belangstelling en nieuwsgierigheid. Van 1790 tot aan zijn dood in 1825 bepaalde hij de gang van zaken in het bedrijf en zijn intellectuele veelzijdigheid en zakelijk talent brachten een opvallende vernieuwing teweeg. 

3 min

Atlas der Neederlanden: de beste kaart voor de hertog van Alva

In 1575 vervaardigde Joost Jansz Beeldsnijder in opdracht van de hertog van Alva een grootschalige kaart van het noordelijke deel van Holland, teneinde dit gewest te kunnen onderwerpen aan het centrale gezag. De kaart moest de Spaanse troepen de weg wijzen in het onherbergzame, waterrijke gebied. Beeldsnijders kaart is de eerste grootschalige gedrukte weergave van noordelijk Holland. Dit document werd en wordt voor menige historisch-topografische studie gebruikt. Het is een overzichtelijke en tamelijk gedetailleerde weergave van de topografie van Holland vóór de grote droogmakingsprojecten en de basis voor menige reconstructie van het landschap van het verleden.

3 min

Atlas der Neederlanden: Noord-Holland door Cornelis Covens, uitgave Johannes Covens en Zoon, 1792 (1796)

In 1792 was de aanduiding ‘Noord-Holland’ op een kaart niet vanzelfsprekend – de gelijknamige provincie zou pas na de Franse tijd, in 1840 in het leven geroepen worden. In onderstaande kaart zitten enkele verwarrende chronologische eigenaardigheden opgesloten. Het spreekt vanzelf dat een kaart van Noord-Holland het atlasdeel over ‘Holland boven het IJ’ of ‘Hollands Noorderkwartier’ opent. De kaart maakt in zoverre zijn naam waar dat niet alleen het Noorderkwartier, maar ook de eilanden Texel, Vlieland en Terschelling een plek hebben gekregen. Deze laatste twee behoorden toen nog bij de provincie Holland. 

2 min

Atlas der Neederlanden: de Kraijenhoffkaart, grondlegger van de moderne Nederlandse cartografie

Zoals in de zestiende eeuw het werk van Jacob van Deventer (1500/1505 – 1575) maatgevend was voor andere kaartmakers, zo was de kaart van Cornelis Kraijenhoff dat in de negentiende. Beide mannen voerden vernieuwende en nauwkeurige metingen uit voor het hele land, die een grote invloed hadden op en lang doorwerkten in andere kaarten. Kraijenhoffs kaart en vooral de methode van de driehoeksmeting die eraan ten grondslag ligt, vormden de basis voor de in 1864 voltooide Topographische en Militaire kaart van het Koninkrijk der Nederlanden op de schaal van 1:50.000, de oorsprong van de huidige ‘stafkaart’.

3 min

Scheepvaartmuseum: koninklijke scheepsmodellen

In de collectie van het Scheepvaartmuseum bevindt zich een aantal modellen van koninklijke schepen, zoals de Gouden Draeck en de Koningssloep. In 1818 kreeg koning Willem I een statige sloep cadeau van de Marinewerf te Rotterdam. Als ‘maritieme natie’ bij uitstek lag het voor de hand dat de kersverse koning eveneens over een representatief vervoersmiddel te water zou beschikken. Het duurde bijna 23 jaar voordat de Koningssloep officieel in gebruik werd genomen. De Koningssloep is 24 keer gebruikt sinds de bouw. Het schip is altijd exclusief gebruikt voor feestelijke gebeurtenissen in gezelschap van het Koninklijk Huis. 

4 min

Posthoornkerk: opmars van de katholieke kerkenbouw in Nederland

Pas in 1798 werd de vrijheid van godsdienst voor het eerst in een Nederlandse grondwet vastgelegd, ten tijde van de Bataafse Republiek (1795-1801). Weliswaar was deze Republiek niet meer dan een vazalstaat van Frankrijk, maar de emancipatie van de katholieken in ons land was daarmee gelegd. Zij herkregen het recht om hun eigen kerken te bouwen, hoewel dit feitelijk pas met het herstel van de bisschoppelijke hiërarchie in 1853 een feit werd. Tot die tijd stonden de katholieken onder direct toezicht van de ingenieurs van Waterstaat. Vanaf het midden van de 19^de eeuw ontstond er een ware bouwhausse aan katholieken kerken. De voornaamste architect die hiermee verbonden was, is zonder meer P.J.H. (Pierre) Cuypers. Zijn eerste kerk in Amsterdam verrees in 1860 aan de Haarlemmerstraat, De Posthoornkerk.

3 min

Mozes en Aäronkerk: Waterstaatskerk zegent de Waterloopleinmarkt

Bij zijn aantrede in 1815 behield koning Willem I graag controle over de kerkbouw. De staat financierde voor een deel de bouw van nieuwe kerkgebouwen, maar deze kwamen tot stand onder supervisie van het ministerie van Waterstaat. Zo ontstond er een heel leger aan ‘Waterstaatskerken’ in ons land. Hoewel deze in bouwstijl zeer verschillend kunnen zijn, overheerste de neoclassicistische architectuur, waarvan de Mozes en Aäronkerk aan het Waterlooplein een goed voorbeeld is. Evenals de Posthoornkerk is de Mozes en Aäronkerk van oorsprong een katholieke schuilkerk. In de eerste helft van de negentiende eeuw, toen katholieken gaandeweg hun rechten terugkregen, bouwde men een imposant kerkgebouw over de bestaande schuilkerk heen. In 1841 werd de Sint Antonius van Paduakerk, zoals de kerk officieel heet, ingewijd. 

3 min

Maison de Bonneterie: van warenhuis-pionier tot Hofleverancier

Boven de ingang van het statige pand van Maison de Bonneterie aan het Rokin prijkt het hofleveranciersschildje. In 1815 voerde koning Willem I het predicaat Hofleverancier in. Oorspronkelijk was dit keurmerk alleen weggelegd voor bedrijven die daadwerkelijk aan het Hof leverden, of leden van het Koningshuis. Na 1850 vervaagde dit onderscheid en kregen ook bedrijven die zich verdienstelijk hadden gemaakt voor de vooruitgang van handel en nijverheid dit predicaat als beloning voor hun prestaties. In 1987 zijn onder gezag van koning Beatrix de regelementen verscherpt en aangepast. Sindsdien is er een duidelijk onderscheid gekomen tussen het predikaat ‘Koninklijk’ en ‘Hofleverancier’.

3 min

Amsterdam Centraal Station en Koninklijke Wachtkamer

Het Centraal Station van Amsterdam heeft een ‘Koninklijke Wachtkamer’, een ruimte die uitsluitend bestemd is voor leden van de koninklijke familie en hun gasten. Stations die dichtbij koninklijke paleizen zijn gelegen beschikken meestal over een dergelijke ruimte, zoals de stations Den Haag Holland Spoor, Baarn en Apeldoorn. Als nationaal gebouw in de hoofdstad symboliseerde het Centraal Station het belang van de spoorwegen voor de economische en maatschappelijke bloei van Nederland. Het destijds grootste station van het land werd tussen 1881 en 1889 gebouwd naar ontwerp van architect P.J.H. Cuypers als een ‘dubbel kopstation’ en een ‘langs-station’ waar diverse lijnen uit verschillende richtingen samenkomen. 

5 min

De Blauwbrug: Koninginnedag 1980 ontaardt in ongekende stadsoorlog

Koninginnedag 1980, de dag waarop prinses Beatrix ingehuldigd werd als de nieuwe koningin, staat te boek als de meest roemruchtige uit de Nederlandse geschiedenis. Wat een feestelijke dag had moeten worden, mondde uit in een niet eerder vertoonde explosie van geweld en ordeverstoringen. De Amsterdamse kraakbeweging had in de aanloop naar de troonopvolging de messen geslepen en opgeroepen om die dag te demonstreren tegen het regeringsbeleid en de geldverslindende inhuldiging. Zowel de krakers als het gezag stonden die dag op scherp maar konden niet vermoeden dat het zo uit de hand zou lopen. 

4 min

Oude Turfmarkt 127: hier zetelt de ‘Hoeder van de Gulden’.

Het voorname pand op Oude Turfmarkt 127 werd in 1865 gebouwd voor de Nederlandse Bank. Het nieuwe kantoorgebouw verving drie bestaande grachtenpanden op dezelfde locatie waarin de bank vanaf de oprichting in 1814 was gevestigd. Koning Willem I wachtte na het vertrek van de Fransen een zware taak om de ernstig verzwakte Nederlandse economie uit het slop te trekken. Zijn beleid richtte zich op het stimuleren van de handel en het verschaffen van werk voor het berooide volk. De oprichting van een nationale bank speelde hierbij een cruciale rol. In 1967 verliet de Nederlandse Bank het gebouw van waaruit de eerste bankbiljetten van ons land waren verspreid. Het verhuisde naar een gloednieuwe kantoortoren op het Frederiksplein. Sinds 1976 is het Allard Pierson museum van de Universiteit van Amsterdam gehuisvest op de Oude Turfmarkt 127. 

3 min

Het Trippenhuis: krap behuisde voorloper van het Rijksmuseum

Het ontstaan van de ‘nationale schatkamer van Nederland’, het Rijksmuseum, is voor een groot deel te danken aan de broer van keizer Napoleon, koning Lodewijk Napoleon. De voorloper van dit museum, De Nationale Kunst-Galerij, opende ten tijde van de Bataafse Republiek haar deuren in het door de patriotten geconfisqueerde Huis ten Bosch. Lodewijk Napoleon breidde deze collectie flink uit en verhuisde het inmiddels tot “Koninklijk Museum” omgedoopte instituut naar Amsterdam. De collectie werd in twee kamers van het Koninklijk Paleis op de Dam aan het publiek getoond. Na de machtswisseling bracht Koning Willem I dit museum onder in het statige Trippenhuis aan de Kloveniersburgwal, tezamen met de Koninklijke Academie. Aan de krappe en rommelige behuizing van het museum kwam pas een einde bij de opening van het nieuwe Rijksmuseumgebouw in 1885, destijds aan de rand van de stad. 

4 min

Willem I sluizen: Kanalen-Koning bouwt nieuwe levensader door Noord-Holland

Net over het IJ in Amsterdam-Noord, tegenover het Centraal Station, begint bij de Willem I sluis het Noordhollands Kanaal. Via Purmerend en Alkmaar loop dit kanaal tot aan Den Helder. De sluis is naar de opdrachtgever van het kanaal genoemd, koning Willem I. In 1819 begon men met de aanleg. Vijf jaar later, op 15 december 1824, voer oorlogschip Bellona van Amsterdam naar Alkmaar voor de officiële openstelling. Een dag later werd de Bellona feestelijk onthaald in Den Helder. De sluizen zijn in de periode 2012-2013 gerenoveerd. Opdrachtgever van deze ingrijpende renovatie is de Provincie Noord-Holland. 

3 min

De Willemspoort: een vorstelijke toegang voor Amsterdam

Tot halverwege de 19^de eeuw waren de meeste steden in Nederland omgeven door stadsmuren. Het goederen- en personenverkeer verkreeg zich via stadspoorten toegang tot de stad. Bij de stadspoorten hief het lokale bestuur accijns en belastingen. In Amsterdam beschermde de oude Haarlemmerpoort van Hendrick de Keyser uit 1615 de westkant van de stad. In 1837 was dit poortgebouw zo vervallen dat deze werd afgebroken en vervangen voor de huidige poort. Het nieuwe gebouw was niet geschikt voor verdediging, maar was zo ontworpen dat er snel belastingen geïnd konden worden. In 1840 werd de poort feestelijk geopend tijdens de inhulding van koning Willem II. Sindsdien werd de laatste stadspoort van Amsterdam vernoemd naar de nieuwe Oranjevorst. 

3 min

Thorbeckeplein: over de grondlegger van het moderne landsbestuur

Het Thorbeckeplein is vernoemd naar de grondlegger van de moderne parlementaire democratie in Nederland, Johan Rudolph Thorbecke (1798-1872). De politicus was de stuwende kracht achter de grondwetswijziging in 1848 waarmee het bestuurlijke stelsel zoals wij dat kennen, vorm kreeg. In dit ‘Huis van Thorbecke’ kwam een duidelijke scheiding van de bevoegdheden van de wetgevende en uitvoerende macht. In 1876, een paar jaar na zijn overlijden werd op het Reguliersplein een standbeeld van Thorbecke onthuld. Vanaf dat moment werd dit het Thorbeckeplein. Het beeld van Rembrandt moest voor de populaire staatsman plaatsmaken. Het standbeeld verhuisde naar het aangrenzende plein, de Botermarkt, dat vervolgens naar ’s lands beroemdste schilder werd vernoemd. 

2 min

De Nieuwe Kerk: inhuldiging van het staatshoofd in “de stad Amsterdam als hoofdstad”

Niet alleen ‘Naatje’ maakte de Dam tot het nationale plein van Nederland. Ook de aan het plein gelegen Nieuwe Kerk droeg bij aan de symbolische betekenis van deze plek voor het Koninkrijk der Nederlanden. Willem I, de eerste koning van het land, legde hier de eed af. Hij zwoer plechtig trouw aan de grondwet. Na hem zouden alle nieuwe koningen en koninginnen in de Nieuwe Kerk worden ingehuldigd als staatshoofd. Meestal gingen deze momenten gepaard met grote volksfeesten. Een enkele keer moest ternauwernood een aanslag verijdeld worden of braken er heftige rellen uit. 

3 min

Naatje op de Dam: het eerste nationaal monument van Nederland

De Dam is al ruim anderhalve eeuw het nationale plein van Nederland. Op deze plek hebben door de jaren heen belangrijke gebouwen en monumenten gestaan die hebben bijgedragen aan de collectieve beleving van onze natie. ‘Naatje van de Dam’, een standbeeld dat werd opgericht om de Tiendaagse Veldtocht tegen de Belgen te herdenken, geldt als het eerste nationale monument. Het beeld heette officieel “Monument ter herinnering aan den Hollandse Volkswil 1830-1831” en verscheen pas 25 jaar na de Belgische Opstand. Tegen die tijd wilde men dit hoofdstuk uit de vaderlandse geschiedenis liever vergeten. Niet verwonderlijk dat het beeld nooit in de harten van de Amsterdammers is gesloten. Nog geen zestig jaar heeft Naatje op de Dam gestaan om vervolgens het veld te moeten ruimen voor de elektrische tram. 

3 min

Plan Zuid, Amsterdam

Plan Zuid werd destijds gezien als het uithangbord van de nieuwe stedenbouw in Nederland. Maar architect Berlage had twee plannen nodig om zo ver te komen. Zijn eerste plan uit 1905 ging nog uit van de schilderachtige, barokke stedenbouw van historische steden, met een kronkelig stratenpatroon. Na bezoek aan de Verenigde Staten en Duitsland veranderde Berlages ideeën over moderne stedenbouw ingrijpend. Berlage introduceerde vernieuwende stedenbouwkundige ideeën in het plan, waarbij de samenhang tussen het aaneengesloten bouwblok (architectuur) en het symmetrisch en rechte stratenpatroon (openbare ruimte) het uitgangspunt vormde. Een ander wezenlijk verschil met de 19e-eeuwse stadswijken is dat in Plan Zuid hele straatwanden tegelijk zijn ontworpen. In de oudere wijken zijn de straten vaak huis per huis gebouwd wat een ander straatbeeld met verschillende gevels oplevert. Het is deze eenheid in stijl waarom het plan tot op de dag van vandaag geroemd wordt.

1 min